Duizenden gerechtsdeurwaarders en rechters zijn deze week in Mexico in staking gegaan, terwijl president Andres Manuel Lopez Obrador, beter bekend als AMLO, een grootschalige herziening van de rechtbanken van het land wil bevorderen.
De kern van de voorgestelde hervormingen is een controversieel plan om federale rechters – inclusief aangestelden van het Hooggerechtshof en electieve rechters – te kiezen door middel van volksstemming. Lopez Obrador zei dat verandering nodig was om de corruptie uit te roeien.
Maar critici zien deze stap als het nieuwste salvo in de aanhoudende spanningen tussen Lopez Obrador en de rechterlijke macht.
Deskundigen zoals Julio Rios Figueroa, hoogleraar rechten aan het Instituto Tecnologico Autonomo de Mexico (ITAM) in Mexico-Stad, waarschuwen dat de hervormingen de checks and balances van de overheid zouden kunnen aantasten, om nog maar te zwijgen van het destabiliseren van het rechtssysteem.
“Het zal op veel gebieden administratieve chaos en onzekerheid creëren”, zei Rios Figueroa tegen Al Jazeera. “Het zal ook een einde maken aan de rechterlijke onafhankelijkheid en de rechterlijke autonomie in Mexico.”
Hij waarschuwde ook dat de hervormingen ervoor zouden kunnen zorgen dat de partij van Moreno López Obrador ongepaste invloed op het rechtssysteem zou kunnen hebben.
Nadat de algemene verkiezingen van 2 juni nietig waren verklaard, leidde de partij van Moreno een grote poging om grondwetswijzigingen door te voeren voordat de ambtstermijn van Lopez Obrador eind september afloopt.
Hij zal worden opgevolgd door de nieuwgekozen president Claudia Sheinbaum, een functionaris van Morena die het presidentschap met meer stemmen heeft gewonnen dan welke kandidaat in de Mexicaanse geschiedenis dan ook. Deze consolidatie van de macht binnen de Morena-partij zorgt ervoor dat sommige waarnemers nerveus zijn over de voortdurende onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.
“De electorale democratie staat op het spel in Mexico”, zei Rios Figueroa.
Wie is in staking?
De staking werd maandag voor het eerst uitgeroepen. Vakbonden die ongeveer 55.000 gerechtelijke functionarissen vertegenwoordigen, hebben hun bezorgdheid geuit dat de hervormingen de werkgelegenheid in op verdiensten gebaseerde rechtbanken zullen ondermijnen.
Woensdag sloot de Mexicaanse Vereniging van Federale Rechters en Magistraten, die meer dan 1.400 gerechtsdeurwaarders vertegenwoordigt, zich aan bij de actie. De leider van de vereniging, Juana Fuentes, waarschuwde voor de ruime bevoegdheden die de hervorming zou geven aan de partij van Lopez Obrador en Moreno.
“Als dit wetsvoorstel wordt aangenomen, creëren we een regime van absolute macht geconcentreerd in één persoon”, zei Fuentes eerder deze week tegen de New York Times.
De staking kwam slechts enkele dagen nadat wetgevers van de regerende Morena-coalitie een plan voor hervormingen in het Mexicaanse lagerhuis hadden gepresenteerd. In juni behaalde de partij een grote meerderheid in die kamer, maar miste alleen een supermeerderheid in de Senaat van het land.
Wat staat er in het nieuwste voorstel?
Volgens het plan zouden rechterlijke kandidaten worden voorgedragen door de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke autoriteiten. Vervolgens zouden ze worden doorgelicht door speciale commissies die door elke afdeling werden gevormd om er zeker van te zijn dat ze over de benodigde geloofsbrieven beschikten om te dienen. Ten slotte zouden de kandidaten aan een volksstemming worden onderworpen.
Tijdens een persconferentie vorige week zei Morena’s hoofdvertegenwoordiger, Ignacio Mier, dat er verschillende wijzigingen zijn aangebracht in een eerdere versie van de wet om de kritiek te verzachten.
Het plan zou de verkiezingen spreiden, waarbij de helft van de rechters – inclusief leden van het Hooggerechtshof – in 2025 zou worden gekozen en de andere helft in 2027.
“Dit garandeert rechtszekerheid en een rechtssysteem dat de burgers van Mexico toegang tot de rechter garandeert”, vertelde Mier aan verslaggevers, zoals gerapporteerd door persbureau Bloomberg.
Waarom dwingt Lopez Obrador deze herziening af?
Lopez Obrador, een linkse politicus wiens populariteit blijft stijgen, ook al bereikt hij zijn termijnlimiet, heeft de hervormingen gepresenteerd als een bolwerk tegen corruptie. Hij beschuldigde de rechters van vloeken in het licht van de georganiseerde misdaad in het land.
Uit een jaarlijks overheidsonderzoek uit 2023 bleek dat bijna de helft van de respondenten weinig of geen vertrouwen had in het rechtssysteem. Ook werd vastgesteld dat misdaden in ruim 92 procent van de gevallen niet worden gemeld en er ook geen onderzoek wordt gedaan.
De critici van Lopez Obrador wijzen er echter op dat de president openlijk in botsing kwam met rechters over beslissingen die zijn politieke doelstellingen niet ondersteunden. Hij kreeg ook te maken met protesten tegen plannen om overheidswaakhondinstanties zoals het Instituut voor Toegang tot Informatie en Transparantie (INAI) te verkleinen en te sluiten.
Is hervorming nodig?
Critici zijn het erover eens dat er een brede consensus bestaat dat hervorming van het Mexicaanse strafrechtsysteem dringend nodig is: slachtoffers van misdaden worden vaak geconfronteerd met moeilijkheden bij het zoeken naar gerechtigheid, en degenen die van misdaden worden beschuldigd, krijgen soms geen eerlijk proces.
Maar juridische experts zoals Rios Figueroa zijn van mening dat de voorstellen van Lopez Obrador eerder populistisch dan goed beleid zijn.
“Deze rechterlijke hervorming is onjuist, in die zin dat zij niet de resultaten zal opleveren die de regering zegt, volgens de mening van de overgrote meerderheid van deskundigen en praktijkmensen”, aldus Rios Figueroa.
Hij omschreef de inspanningen als ‘willekeurig’ en zei dat de bondgenoten van López Obrador hem erdoor probeerden te krijgen ‘zonder enig echt overleg’.
Rios Figueroa heeft verschillende gebieden geïdentificeerd waarop het Mexicaanse rechtssysteem dringend hervormingen nodig heeft: hij zou bijvoorbeeld graag veranderingen zien in de bureaus van openbare aanklagers en een herziening van het proces waarmee individuen bescherming van hun grondwettelijke rechten kunnen zoeken.
Het hervormingsplan “raakt” deze gebieden niet, zei hij. Dit zijn “niet de gebieden die in het voorstel van de heer López Obrador aan bod komen.”
Tyler Mattiace, een Amerikaanse onderzoeker bij de non-profitorganisatie Human Rights Watch, zei ook dat het hervormingsplan dat door Lopez Obrador en zijn bondgenoten wordt voorgesteld de plank misslaat.
“Hun voorstel zal niets doen om het echte knelpunt in het Mexicaanse rechtssysteem aan te pakken: de bereidheid en capaciteit van aanklagers om onderzoek te doen”, schreef hij in een rapport dat eerder deze maand werd vrijgegeven.
“Als [Lopez Obrador] en de nieuwgekozen president Sheinbaum ervoor willen zorgen dat het rechtssysteem voor iedereen in Mexico werkt, moeten ze hun kruistocht tegen rechters opgeven en zich wijden aan het verbeteren van de zwakste schakel in het Mexicaanse rechtssysteem: de vervolging.”
Zijn hervormingen onvermijdelijk?
Het herstructureren van de rechterlijke macht zou een constitutionele verandering vergen, waarvoor een driekwart van de stemmen in beide huizen van het Congres van het land nodig zou zijn.
De regerende coalitie, onder leiding van de partij Moreno, beschikt momenteel over de nodige zetels in het lagerhuis. De groep zal waarschijnlijk een paar zetels onder de drempel van de Senaat komen, maar zal waarschijnlijk de stemmen vinden die ze nodig heeft door contact op te nemen met andere politici aan de andere kant van het gangpad.
In een gesprek met verslaggevers dinsdag heeft Lopez Obrador de stakingen van deze week grotendeels afgewezen en als contraproductief bestempeld.
“In alle eerlijkheid en respect zou ik ze dat vertellen [the strike] het zou ons zelfs kunnen helpen, want als rechters, magistraten en ministers niet werken, hebben we in ieder geval de garantie dat ze de criminelen van de georganiseerde misdaad niet vrijlaten”, zei hij volgens Reuters.
ITAM-professor Rios Figueroa omschreef de staking ook als een laatste redmiddel. Hij legde uit dat de stakende legale arbeiders hopen de publieke druk te kunnen beïnvloeden om de hervormingen te blokkeren, maar dat dit een riskante gok is.
“De staking zal de toch al hoge mate van onzekerheid over de stabiliteit van de rechtsstaat en de electorale democratie in Mexico vergroten, en dat zou wetgevers tot nadenken kunnen aanzetten”, zei hij.
“Naar mijn mening is het onwaarschijnlijk, maar mogelijk.”