Meer dan 2000 jaar na de dood van Plato kan de grote figuur uit de klassieke oudheid en de stichter van de Academie, door velen beschouwd als de eerste universiteit in het Westen, nog steeds de krantenkoppen halen.
Onderzoekers beweerden deze week de laatste rustplaats van de Griekse filosoof te hebben gevonden, een fragment in de tuin van zijn Atheense academie, na het scannen van een oude papyrusrol gevonden in de bibliotheek van een villa in Herculaneum die werd begraven toen de Vesuvius in 79 na Christus uitbarstte.
Het project maakt deel uit van een nieuwe golf van inspanningen die erop gericht zijn oude en zelfs verloren gegane talen te lezen, herstellen en vertalen met de allernieuwste technologieën. Gewapend met moderne hulpmiddelen, veelal aangedreven door kunstmatige intelligentie, beginnen wetenschappers te lezen wat lange tijd als onleesbaar werd beschouwd.
“Het zal een enorme impact hebben”, zegt dr. Kilian Fleischer, een papyroloog die werkte aan de Geschiedenis van de Academie, de boekrol die de details van Plato’s leven onthulde. ‘Er zullen boekrollen zijn die gelezen zullen worden met deze nieuwe technieken die bijdragen aan onze kennis van de oudheid, en onze kennis van literatuur in het algemeen. Dit zou een nieuwe renaissance kunnen zijn.”
De geschiedenis van de Academie, geschreven door de eerste-eeuwse epicurische filosoof Philodemus, wordt al vele jaren bestudeerd en er bestaan moderne edities. Het doel van de onderzoekers was om een uitgebreidere editie te produceren. Geen gemakkelijke taak als de boekrol in stukken ligt na het uitrollen en de papyrus zo zwart is als de inkt die erop is geschreven. Belangrijke delen van de tekst zijn vervaagd, ontbreken of zijn onleesbaar.
Professor Graziano Ranocchia, projectleider aan de Universiteit van Pisa, gebruikte hyperspectrale beeldvorming om fragmenten van de boekrol te verlichten met breedband infraroodlicht. De afbeeldingen onthullen letters die onzichtbaar zijn voor het blote oog, waardoor wetenschappers cruciale aanwijzingen krijgen over ontbrekende woorden. Fleischer vergelijkt het met het invullen van een kruiswoordpuzzel of een spelletje galgje: soms heb je maar één letter nodig om zeker te zijn van het antwoord.
“Het is een geweldig gevoel, dit moment waarop je iets nieuws leest en weet dat het informatie is waar andere onderzoekers al decennia of eeuwen naar op zoek zijn,” zei Fleischer. “We reizen terug en zien een tekst die al tweeduizend jaar niet meer is gelezen.”
Gewapend met de scan reconstrueerde het team 20% tot 30% meer tekst, met extra woorden op hun plaats, wat neerkomt op 1.000 extra letters. De woorden voor “begraven” en “tuin” verschijnen niet in de boekrol zelf – ze worden geraden op basis van andere karakters en contexten.
Het zien verschijnen van het manuscript was ‘een wonder’, zei Ranocchia. De passage aan het einde van de boekrol was bijzonder spannend, voegde hij eraan toe. Philodemus noemt een of misschien twee nog onbekende boeken over de Megariërs en Cynici. “Het is heel belangrijk voor ons”, zei hij. De boeken behoren mogelijk tot de honderden verkoolde en ongeopende boekrollen in de Nationale Bibliotheek in Napels, zei hij, of kunnen zelfs begraven blijven in de gedoemde villa.
Voor veel geleerden is het vooruitzicht om de ongeopende Herculaneum-rollen te lezen zeer opwindend. De rollen zijn verkoold tijdens de explosie die Herculaneum overspoelde en zijn te kwetsbaar om fysiek te worden uitgerold. Maar onderzoekers onder leiding van Brent Seales, een computerwetenschapper aan de Universiteit van Kentucky, hebben aangetoond dat dit niet nodig is. Het team ontwikkelde technieken om CT-scans van de rollen virtueel uit te rollen en trainde machine learning-algoritmen om inkt op de kromgetrokken, zwart gemaakte pagina’s te detecteren, waarbij vaak subtiele veranderingen in de patronen van de papyrusvezels werden opgemerkt.
Het werk leidde tot de Vesuvius Challenge, een wedstrijd gesteund door ondernemers uit Silicon Valley, met lucratieve prijzen voor het team dat de meeste tekst ontcijferde uit scans van scrollfragmenten. In februari deelden drie computervaardige studenten de hoofdprijs van $700.000 (£557.000) na het lezen van honderden Griekse woorden in vijftien kolommen van een boekrol. Dr. Federica Nicolardi, een papyroloog aan de Universiteit van Napels Federico II, bestudeert een van de columns waarin Philodemus vertelt hoe perceptie kennis voortbrengt wanneer beelden ‘onze zintuigen raken’.
De inhoud van de overige rollen is een kwestie van discussie. Sommige kunnen Latijnse teksten zijn. Het zouden de gedichten van Sappho kunnen zijn, de verhandeling van Marcus Antonius over dronkenschap, misschien de vroege geschriften van de joods-christelijke traditie. Sommige rollen zijn aan elkaar gelijmd, wat licht kan werpen op hoe oude bibliotheken waren georganiseerd.
Nat Friedman, de oprichter en sponsor van de uitdaging, heeft een nieuwe reeks beloningen aangekondigd om onderzoekers aan te moedigen om tegen het einde van dit jaar 90% van de boekrol te lezen. Het belangrijkste knelpunt is het vervelende ‘segmentatie’-proces, waarbij de digitale scroll-lagen handmatig worden gevolgd, zodat het tekstleesalgoritme de ene verwrongen laag niet met de andere verwart. Er wordt gewerkt aan het automatiseren van het proces, wat volgens Friedman een grote verbetering zal zijn. “Dat zou een hoop tekst moeten ontsluiten”, zei hij. Vooruitlopend daarop boekte Friedman bijna twee weken straaltijd bij de Diamond Light Source in Oxfordshire om mogelijk nog tientallen Herculaneum-rollen te scannen.
Een nieuwe golf van technologie zal licht werpen op meer dan alleen de Herculaneum-rollen. Met dezelfde aanpak zou je de papyri kunnen lezen die rond Egyptische mummies zijn gewikkeld, met bladeren variërend van brieven tot waslijsten. In de achterkamers van het museum staan dozen met spullen.
Dr. Thea Sommerschield, historicus en epigraaf aan de Universiteit van Nottingham, en haar collega’s hebben onlangs onderzocht hoe machinaal leren wordt toegepast op oude talen. De instrumenten, zo concludeerden ze, hervormden het veld op dezelfde manier waarop de microscoop en de telescoop de wetenschap hadden getransformeerd.
Sommerschield en Yannis Assael van Google DeepMind zijn projectleiders genaamd Ithaca, een op transformatoren gebaseerde architectuur, de huidige stand van zaken op het gebied van AI. Het is voor iedereen toegankelijk en kan ontbrekende karakters in oude Griekse inscripties voorspellen en de tijd en plaats suggereren waar ze mogelijk zijn gemaakt. De tool, die honderden keren per week wordt gebruikt, belooft een nieuw licht te werpen op de oude wereld. Inscripties in steen, keramiek en metalen bewaren geschriften van over de hele wereld en uit verschillende delen van de samenleving, inclusief vrouwen en tot slaaf gemaakte mensen, niet alleen keizers en de elite. “Ze geven ons informatie over het denken, de taal, de samenleving en de politiek van de antieke wereld in het algemeen”, zei Sommerschield.
Tot nu toe zijn de beste resultaten afkomstig van multidisciplinaire teams waarin computeringenieurs naast wetenschappers samenwerken. Dergelijke gemengde teams waren van vitaal belang, zei Sommerschield, evenals inspanningen om schone en goed samengestelde datasets op te bouwen die niet alleen het Oudgrieks en andere populaire talen omvatten, maar ook geschriften van over de hele wereld. “Als we dat soort interactie hebben, verdienen we het vertrouwen, de interesse en de betrokkenheid van IT-professionals, het grote publiek en de wetenschappelijke gemeenschap”, voegde ze eraan toe.