Polen en Duitsland worden nog steeds achtervolgd door hun moeilijke verleden. Vijfentachtig jaar nadat de Duitse inval in Polen het begin van de Tweede Wereldoorlog inluidde, staat de vraag of Duitsland herstelbetalingen aan zijn buurland moet betalen weer op de agenda.
“De regeling van de wet zou historisch gerechtvaardigd zijn”, zei Donald Tusk, de nieuw gekozen Poolse premier, tegen de Duitse bondskanselier Olaf Scholz tijdens zijn eerste officiële bezoek aan Berlijn in februari.
Tusk, de voormalige voorzitter van de Europese Commissie, zei dat Duitsland “nog werk te doen heeft” op het gebied van morele en materiële compensatie, maar voegde eraan toe dat de kwestie de betrekkingen tussen Duitsland en Polen in de toekomst niet mag vergiftigen.
Twee weken eerder, tijdens een ontmoeting in Berlijn met zijn Duitse tegenhanger Annalena Baerbock, drong de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorski er bij de Duitse regering op aan om “creatief na te denken over het vinden van een vorm van compensatie” voor de verliezen van Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Herstelbetalingen
Claims voor schadevergoeding zijn niet nieuw. Acht jaar lang gebruikte de vorige rechts-nationalistische PiS-regering anti-Duitse retoriek om punten te scoren bij het binnenlandse publiek.
De PiS-leider, voormalig premier Jaroslaw Kaczynski, heeft herhaaldelijk benadrukt dat Duitsland zijn historische schuld nog niet heeft afbetaald. Zijn regering berekende dat Duitsland Polen meer dan 1,3 biljoen euro schuldig was, wat neerkomt op een betaling voor de dwangarbeid van zo’n 2,1 miljoen Polen, het verlies van oostelijke gebieden aan de Sovjet-Unie en de gestolen levens van zo’n 196.000 Poolse kinderen die onder dwang werden gegermaniseerd.
In september 2022 nam de Sejm, het Poolse parlement, een resolutie aan waarin Duitsland werd opgeroepen de verantwoordelijkheid te aanvaarden. Hij werd gesteund door enkele leden van de toenmalige oppositie, waaronder Tusk. De oppositie stond er echter op om het woord ‘herstelbetalingen’ te vervangen door ‘compensatie’. De politieke tegenstanders van Tusk gebruikten dit om hem in diskrediet te brengen als een “verrader” en “agent van Berlijn”.
In 1953 deed Polen afstand van het recht op herstelbetalingen, dat wil zeggen de financiële eisen van het ene land aan het andere. Dit is de heersende mening van de meeste juridische experts en historici in Duitsland en Polen. Het geldt niet voor claims voor herstelbetalingen van individuele slachtoffers van de nazi’s.
In 2022 heeft Polen een diplomatieke nota uitgegeven aan Duitsland, 50 andere landen, de Verenigde Naties, de NAVO en de Verenigde Staten. De PiS-regering wilde de precieze inhoud niet publiekelijk bekendmaken. Later bleek dat het briefje geen melding maakte van herstel. De voorzitter van het Poolse Comité voor herstelbetalingen, Arkadiusz Mularczyk, bezocht Berlijn kort daarna, maar er werd geen gehoor gegeven aan zijn oproep tot een debat in de Bondsdag over de betaling van herstelbetalingen aan Polen, zoals met Griekenland was gebeurd.
Sinds de leiderschapswisseling in Warschau is het debat over herstelbetalingen weer opgelaaid. Eind februari beschreef president Andrzej Duda tijdens een prijsuitreiking voor de auteurs van het rapport over herstelbetalingen Tusks afwijzing van herstelbetalingen als een “schande”. Hij zette ook vraagtekens bij de Poolse verklaring van afstand uit 1953, die Duitsland als bindend beschouwt.
Markus Meckel, die minister van Buitenlandse Zaken van Oost-Duitsland werd na de eerste democratische verkiezingen van het land in 1990, legde aan DW uit waarom herstelbetalingen voor Polen taboe waren, zelfs na de Duitse hereniging.
“Het was strategisch slim om af te zien van het herstelverzoek”, zei Meckel, die deelnam aan de “2+4”-gesprekken tussen de twee Duitse staten in samenwerking met de geallieerde mogendheden.
“Toen was onze absolute prioriteit de grenskwestie. Als iemand dit vandaag opnieuw ter sprake brengt, riskeert hij dat de nationalisten in beide landen de grenskwestie nieuw leven zullen inblazen.”
Voortzetting van het gesprek
Tegenwoordig is de heersende mening in zowel Berlijn als Warschau dat, hoewel de kwestie van de herstelbetalingen misschien is opgelost in termen van internationaal recht, deze op moreel vlak nog steeds onopgelost is.
De Poolse vice-minister van Buitenlandse Zaken, Wladyslaw Teofil Bartoszewski, vertelde op 22 januari aan het Poolse radiostation RMF FM dat zijn afdeling aan het concept van compensatie werkte. Bartoszewski’s vader zat tijdens de oorlog gevangen in Auschwitz; later was hij minister van Buitenlandse Zaken van Polen. Marek Prawda, staatssecretaris van Oostelijke en Europese Zaken – een ervaren diplomaat die eerder diende als ambassadeur van Polen in Duitsland en zijn vertegenwoordiger bij de Europese Unie – nam de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van het concept op zich.
Berlijn heeft zich bereid verklaard om op dit gebied samen te werken. “We zijn betrokken bij een constructieve en partnerschapsuitwisseling met de Poolse kant over de kwesties van het herinneren en verwerken van onze moeilijke gemeenschappelijke geschiedenis”, vertelde een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken aan DW.
“Wij willen dit vormgeven met het oog op de toekomst en in samenwerking met Polen. Tegelijkertijd blijft het zo dat, vanuit ons perspectief, de kwestie van herstelbetalingen is afgesloten.”
Het plan is om de bilaterale overheidssamenwerking, die werd onderbroken door PiS, voort te zetten; en Duitsland en Polen waren opnieuw betrokken bij trilaterale onderhandelingen met Frankrijk, in de vorm van de Weimardriehoek.
Specifieke verzoeken en symbolische gebaren
Nyke Slawik is lid van de Bundestag, het lagere Duitse parlement, en vertegenwoordigt de Alliantie 90/Groenen. Ze legt uit dat er veel manieren zijn waarop Duitsland Polen zijn geld terug kan geven.
“Alle democratische partijen in de Bondsdag zijn het eens over het verdiepen van onze samenwerking met Polen”, zei ze.
Slawik, wiens vader Pools is, noemt compensatie voor individuele slachtoffers een topprioriteit. Ze bespreken een pensioenfonds dat de kosten van medicijnen en behandeling voor ongeveer 45.000 Polen zal dekken. Slawik zou ook graag zien dat de bouw van het Duits-Poolse huis in het centrum van Berlijn sneller vordert.
Slawik is van mening dat Duitsland de verantwoordelijkheid heeft om de heropleving van de verloren gegane culturele rijkdommen van Polen te ondersteunen. Het beste voorbeeld op dit moment is de wederopbouw van het Saksische Paleis in Warschau, dat na de onderdrukking van de Opstand van Warschau in 1944 door de bezettende Duitsers werd verwoest.
Wederzijdse veiligheid in plaats van papieren oorlog
Mekka wil Polen meer veiligheidsgaranties geven. In het licht van de Russische invasie van Oekraïne is Meckel van mening dat nauwere samenwerking tussen Duitsland en Polen op het gebied van het veiligheidsbeleid essentieel is en pleit hij ervoor dat Duitsland een grotere aanwezigheid zou moeten hebben aan de oostflank van de NAVO. Meckel gaat verder dan veel Duitse politici door zowel Duitsland als Polen op te roepen het verzoek van Oekraïne om lid te worden van de NAVO te steunen.
Het onderwerp herstelbetalingen blijft op de agenda van de Duits-Poolse betrekkingen staan, hoewel het nu compensatie wordt genoemd. De afgelopen acht jaar heeft Berlijn, gezien de eisen van een biljoen euro van de vorige regering, afstand genomen van Warschau. Nu is er echter een duidelijke bereidheid in de Duitse hoofdstad om opnieuw gesprekken aan te gaan – zelfs over de moeilijkste onderwerpen.
Dit artikel is vertaald uit het Duits.