Toen psycholoog Paula David begin jaren negentig aan haar nieuwe baan begon als maatschappelijk werker in het Baycrest Centre, een Joods verpleeghuis in Toronto, Canada, had ze geen idee waar ze aan begon.
Hoewel ze is opgeleid in groepstraumatherapie, was het vakgebied nog niet zo ontwikkeld als nu.
Ondertussen waren de veertien oudere vrouwen die haar regelmatig ontmoetten voor groepstherapie allemaal overlevenden van de Holocaust uit Oost-Europa.
Aanvankelijk wilden de vrouwen niet over hun kindertijd en jeugd praten.
“In eerste instantie vertelden ze me heel duidelijk dat ze die verhalen niet konden vertellen, dat ze er geen woorden voor hadden”, zei David.
In plaats daarvan sprak de psycholoog een jaar lang met de deelnemers over hun dagelijks leven, hun kinderen en kleinkinderen.
Na verloop van tijd vertoonden sommige vrouwen vroege symptomen van dementie, wat betekent dat hun eerdere, traumatische herinneringen duidelijker waren dan hun recente ervaringen.
Eindelijk “brak de dam”, zoals David ooit zei in een tv-interview. Nu de vrouwen haar geloofden, hoorde ze schokkende getuigenissen van menselijke experimenten, martelingen, verlies van kinderen of andere naaste familieleden, seksueel misbruik, vreselijke honger, ziekte en gedwongen sterilisatie..
Van de schaamte van de Holocaust tot poëzie
Tot dan toe vertelden deze vrouwen hun verhaal niet eens aan hun naaste familieleden.
“Het was een tijd vóór ‘Schindler’s List’,” vertelde David aan DW, verwijzend naar de succesvolle film uit 1993 die licht wierp op de verschrikkingen van de Nazi-genocide op Europese Joden. “Er werd niet zo veel gesproken over de Holocaust. Destijds was het onderwerp nog vol schaamte.”
Van tijd tot tijd waren er doorbraken met de groep, maar ook tegenslagen.
“We waren vaak overweldigd”, zei David. “Toen hadden we veel koppen thee nodig en praatten we een tijdje over andere onderwerpen.”
David begon rapporten op te nemen en deze thuis te transcriberen. Ze realiseerde zich dat de deelnemers, wier moedertaal niet Engels was, syntaxis, melodie en woordenschat gebruikten die compleet anders waren dan die van degenen die in Canada waren geboren.
De taal die ze gebruikten was ‘oneindig krachtiger dan ik kon uitdrukken’, zei David. Ze schreef de zinnen op en ordende ze thematisch. En op deze manier ontstonden de liedjes die ze aan de groep presenteerde.
De vrouwen konden hun woorden nauwelijks geloven. Eén zei: “Ik kan niet eens schrijven, vergeet het componeren van liedjes!”, herinnert Paula David zich. Het besef dat dit inderdaad hun teksten waren, vervulde hen met grote trots.
De liedjes gaven de overlevenden van de Holocaust en David structuur en werden een soort emotionele uitlaatklep voor hen allemaal. “We werden dichters”, herinnert de psycholoog zich.
Groepstherapiesessies zijn zo belangrijk geworden in het leven van de vrouwen dat ze familie- en kapsalonafspraken om hen heen hebben geregeld, zodat ze erbij kunnen zijn, zegt David.
Overleven van de Joodse getto’s
Vele jaren later, in 2019, ontmoette David journalist en muziekproducent Daniel Rosenberg. Hij was destijds nauw betrokken bij het verhaal van Molly Applebaum. Applebaum onderging een soortgelijk lot als de vrouwen in Baycrest.
In 1942 begon Molly als twaalfjarige met het schrijven van haar dagboek. Daarin vertelde ze hoe ze de uitroeiing van de Joden in de Poolse getto’s overleefde doordat zij en haar oudere neef door een Poolse boer verborgen waren in een houten kist begraven in een schuur. De meisjes konden de box alleen ‘s nachts verlaten. Ze waren vaak bedekt met insecten, luizen en vuil.
Molly’s moeder werd vermoord in het getto van Tarnow, en Molly heeft haar jongere broer en stiefvader nooit meer gezien. Molly’s dagboek “Buried Words” werd in 2017 gepubliceerd. Vandaag is ze 92 jaar oud en woont ze in Toronto.
Rosenberg besloot een muziekalbum te maken van Molly’s dagboekaantekeningen en de verhalen van de vrouwen in Baycrest. Maar niet met Engelse teksten, maar in het Jiddisch en Pools – talen die de vrouwen als kinderen en in hun jeugd spraken.
Ook de muziek moest bij elkaar passen, dus besloot Rosenberg samen te werken met Olga Avigail Mieleszczuk, de belangrijkste tango-expert van Polen.
Voor de Tweede Wereldoorlog was de tango een van de populairste muziekgenres in Polen. Het was doordrenkt met elementen van klezmer- en Roma-muziek. Dit tijdperk eindigde nadat de Tweede Wereldoorlog begon. De beroemde hoofdrolspelers, tekstschrijver Andrzej Wlast en componist Artur Gold, werden beiden vermoord in Treblinka.
Liedjes maken van liedjes
Negen nummers vullen het album “Silent Tears: The Last Yiddish Tango”. Vier zijn originelen uit de jaren dertig, gecomponeerd door Arthur Gold. De rest zijn nieuwe composities van Rebeka Wolkstein en Oscar Strock. De liederen worden vertolkt door het Canadese kamerorkest Payadora Tango Ensembleen accordeonist Sergio Popa.
Teksten van Applebaum en Baycrest worden gezongen door Lenka Lichtenberg, Olga Avigail Mieleszczuk, Aviva Chernick en Marta Kosiorek.
Canadese zangeres Lenka Lichtenberg, die oorspronkelijk uit Praag komt, zingt twee liedjes. Lenka’s moeder en grootmoeder zaten gevangenen in het concentratiekamp Theresienstadt en haar grootvader stierf in Auschwitz. In haar album Thieves of Dreams uit 2022., herinnert zich de ervaringen van zijn grootmoeder nadat ze haar gedichten had ontdekt in een bureaula in haar voormalige huis in Praag. Lichtenberg won onlangs een Juno, een Canadese Grammy, voor haar album.
Lichtenberg is een professional, maar ‘Silent Tears’ was nog steeds een uitdaging, vertelde ze aan DW, vooral voor het stuk ‘A Victim of Mengele’.
“Ik zing al sinds mijn negende, maar ik heb nog nooit zo’n vreselijk thema gehoord”, zei ze. “Ik vroeg mezelf af: hoe kan ik zoiets zingen?”
Dagenlang zat ze aan de piano, “aan haar haar trekkend”, terwijl ze begon te zingen. Haar doel was het vinden van de juiste balans. Zoals hij zegt: “Om het nummer de emotie te geven die het nodig heeft, zonder erdoor overweldigd te worden.” Uiteindelijk vond ze precies de juiste toon.
Aan de top van de hitlijsten van de wereldmuziek
In maart 2023 klom “Silent Tears” in de hitlijsten en bereikte nummer 1 in de Europese wereldmuziekhitlijsten. Internationale media, waaronder het Canadese CBC, het Duitse Deutschlandfunk Kultur en het Oostenrijkse ORF, berichtten over het album.
Muziekproducent Rosenberg vertelde DW dat hij en Molly Applebaums dochter Sharon Wrock hierdoor totaal verbijsterd waren.
‘Tachtig jaar geleden, toen Molly ondergronds werd begraven op die boerderij in Polen, terwijl ze een dagboek bijhield van de verschrikkingen die ze doormaakte, controleerde Hitler radiostations in heel Europa’, zei hij.
“Nu worden Molly’s woorden als muziek uitgezonden op dezelfde kanalen in Oostenrijk, Duitsland, België, Italië, Tsjechië, Kroatië, Letland en meer. We moesten allebei bijna huilen toen we ons hoofd hieromheen probeerden te wikkelen.”
Ondertussen zijn alle vrouwen in de oorspronkelijke groep van Paula David in het Baycrest Center overleden. Maar sindsdien hebben zich nog veel andere groepen ontwikkeld. David is blij dat overlevenden van de Holocaust een nieuw leven hebben gevonden met “Silent Tears”.
Nu wordt het verhaal van deze vrouwen over de hele wereld gehoord, in de talen die de vrouwen als kinderen spraken en de woorden die hen met geweld werden ontnomen.
“Silent Tears” is een belangrijk muzikaal document. Vooral vandaag de dag, nu het antisemitisme weer in opkomst is.
Wereldmuziekprijs voor ‘indrukwekkend getuigenis van de joodse cultuur’
Het grootste Duitse festival van de folkroots van de wereldmuziek, dat plaatsvindt in Rudolstadt, in Thüringeneert nu “Silent Tears” met de Ruth World Music Award, die sinds 2002 jaarlijks wordt uitgereikt.
“Silent Tears” is een indrukwekkend bewijs van de Joodse cultuur, maar ook van het verleden van Duitsland en zijn plicht om de wreedheden begaan tijdens de Tweede Wereldoorlog te herdenken, aldus Bernhard Hanneken, artistiek directeur van het festival.
Liederen en muziek tillen de verhalen van overlevenden naar een nieuw niveau en geven de ervaringen en trauma’s die in de teksten worden weergegeven een diep ontroerende en vaak verontrustende emotionaliteit, voegde hij eraan toe. “De verdienste van dit project is dat het deze herinneringen en liedjes tot leven brengt en de boodschappen die ze bevatten kan overbrengen naar toekomstige generaties.”
De prijs, met een geldprijs van 5.000 euro, wordt op 6 juli in Rudolstadt uitgereikt.
Dit artikel is oorspronkelijk in het Duits geschreven. Het is een bijgewerkte versie van het artikel van 19 maart 2023.