Meghan Collins Sullivan/NPR
Meghan Collins Sullivan/NPR
Een van de geneugten van breed lezen in vertalingen is het naast elkaar plaatsen van boeken uit totaal verschillende literaire tradities, waardoor ze elkaar in de nieuwe taal kunnen informeren op manieren die in het origineel niet mogelijk waren.
De Mexicaanse auteur Álvaro Enrigue is al jaren een favoriet van mij, en hoewel ik niet had verwacht de andere twee boeken hieronder te lezen — Simone Atangana Bekono Confrontaties en Kiyoko Murata Pleziervrouw – door de lens van de onlangs vertaalde versie van Enrigue Je droomde van het rijk, dat is natuurlijk. Ze komen misschien niet uit dezelfde plaats, maar dat is geen reden waarom ze niet kunnen praten.
Je droomde van rijken
Toen de zesde roman van Alvaro Enrigue uitkwam, Plotselinge doodhet verhaal van een fictieve tenniswedstrijd tussen de Italiaanse schilder Caravaggio en de Spaanse dichter Quevedo werd in 2016 in het Engels gepubliceerd, zei Enrigue De New York Times een interviewer die nieuwsgierig is naar zijn aantrekkingskracht tot het verleden: “Ik werk met geschiedenis omdat ik uit een land kom dat een enorme honger naar realiteit heeft.” De geschiedenis, vervolgde hij, stelt hem in staat ‘een stapje terug te doen, door middel van metaforen’ in zijn analyse van het heden.
In zijn nieuwste roman, Je droomde van rijken – vertaald, als Plotselinge dooddoor de briljante Nataša Wimmer — Enrigue neemt twee stappen verwijderd van de realiteit. Je droomde van rijken is een contrafeitelijke geschiedenis van de komst van Hernan Cortes aan het hof van Moctezuma. Het is ook een roman over drugs. Moctezuma is een volle paddenstoel voor het hele boek. In één climaxscène nemen hij en Cortés samen peyote, wat misschien als een grap klinkt, maar in de bekwame handen van Enrigue is het hoogtepunt van politiek manoeuvreren bijna te ingewikkeld om te volgen.
Je droomde van rijken het zit vol kleinzieligheid en intriges, zijn personages strijden om macht op alle niveaus. Het heeft grootse, maar nooit zelfserieuze niveaus van historische details – Moctezuma’s gouden en juwelensandalen zitten hem in de weg; een Spaanse majoor is te laat voor een ontmoeting met een hogere officier omdat hij zijn teennagels knipt, en “het is niet eenvoudig met een dolk, laat staan weer laarzen met bloederige tenen aantrekken” – en een constante flikkering van milde hallucinaties. Dit alles versmelt tot een gedrogeerde Mexicaan Wolf Halleen roman die, net als een paddenstoelentrip, de lezer beloont die zich erin ontspant, en niet de lezer die de controle probeert over te nemen.
Tegenwoordig is het niet moeilijk om het verband te zien tussen Enrigue’s Tenochtitlan en de Verenigde Staten of Mexico. Je droomde van rijken is een portret van mensen, vooral mannen, die strijden om invloed in een regering waarvan de allianties, al dan niet zichtbaar, op het punt staan te exploderen. Maar Enrigue biedt hier geen allegorie aan. Handige vergelijkingen en afleidingen zijn niet beschikbaar. In een opmerking aan zijn Engelstalige lezers over de Nahuatl die hij in de tekst heeft geïntegreerd, suggereert Enrigue: ‘Maak je niet te veel zorgen over [understanding]… Mexicaanse lezers zullen niet meteen weten wat een macehuatl of een Pipil was. Laat de betekenissen zich ontvouwen.’ Het is ook een goed advies voor het lezen van zijn grote en meeslepende cast. Cortés’ vertaler Malinalli is onhandig getekend – nadat Cortés haar heeft aangevallen, schrijft Enrigue: ‘Verkrachting maakte haar kwetsbaar’, een verrassend voor de hand liggende regel in een werk dat normaal gesproken verzet hij zich tegen het voor de hand liggende – maar alle anderen zijn glibberig en fascinerend, gemakkelijk om zowel mee te sympathiseren als te haten. Het bereiken van dat evenwicht is moeilijk in elke roman, laat staan in een roman die zich afspeelt in een alternatieve versie van de 16e eeuw. Hier is dat een kolossale prestatie In het begin van het boek schrijft Enrigue over de conquistadores: ‘Ze verzonnen onderweg dingen, met buitengewone resultaten.’ Hetzelfde zou van hem kunnen worden gezegd.
Confrontaties
Lezing Confrontatiesdaarnaast de debuutroman van de Nederlandse schrijfster Simone Atangana Bekono Je droomde van rijken is duidelijker dan de thema’s en settingen van de boeken suggereren. Confrontaties, in het Engels vertaald door Suzanne Heukensfeldt Jansen, is eigentijds – nou ja, bijna: de personages luisteren naar Chingy-cd’s – en net zo serieus en ingetogen als de roman van Enrigue is fantasierijk en vrij. Het verschijnt in het Engels als literaire roman voor volwassenen, maar won in de oorspronkelijke Nederlandse taal prijzen voor zowel Beste Debuut als Beste Boek voor Jonge Lezers. Het voelt zeker puberaal aan: Atangana Bekono slaagt erin de stem en emotionele toestand van haar tienerverteller vast te leggen, maar dit gaat ten koste van de complexiteit en het perspectief dat lezers van alle leeftijden mogen verwachten.
Confrontaties speelt zich theoretisch af in een jeugdgevangenis, waar hoofdpersoon Salomé, een arbeidersdochter van een Nederlandse moeder en een Kameroense vader, zes maanden uitzit nadat ze een paar onverdraagzame pestende klasgenoten met geweld heeft aangevallen. (Technisch gezien was dat een spoiler: de precieze aard van Salome’s misdaad wordt pas laat in het boek onthuld, maar het is vrijwel meteen gemakkelijk te raden.) Maar de setting van het detentiecentrum is onderontwikkeld, de andere meisjes erin zijn slechts figuren. . Haar therapeut Frits is duidelijk nutteloos, een symbool van institutioneel racisme dat Salomé of het verhaal onmogelijk kan helpen. Eigenlijk speelt het hele boek zich af in Salome’s hoofd, waar ze de twee tegengestelde instructies voor volwassenen tegen elkaar afweegt waar ze naar heeft geprobeerd te leven: het advies van haar vader, namelijk: ‘Werk hard. tante Céleste herinnert ons eraan dat “systemen [of power] keerde zich tegen u” – en besluit dat Céleste gelijk heeft.
Celeste is klopt natuurlijk. Atangana Bekono lijkt vanaf het begin van het boek aan te nemen dat haar lezers hetzelfde weten, hoewel ze het nodig acht een brief op te nemen waarin tante Céleste Salomé verzekert dat de jongens die ze in elkaar heeft geslagen ‘een uiterst kwaadaardig systeem vertegenwoordigen!’ Een dergelijke duidelijk verklarende benadering van de kant van de schrijver laat voor Salome heel weinig ruimte om te verkennen of te ontwikkelen: ze is op de pagina aanwezig om lessen te leren, en niet om verrast te worden door haar gedachten of emotionele vermogens. Het helpt niet dat ze op de dramatische momenten van Atangana Bekono, de dichter en romanschrijver, overgaat in een dromerige bewustzijnsstroom die alleen maar bestaat uit impressie en geen analyse, waardoor Salome feitelijk nog een andere manier wordt beperkt om de didactische vorm van de roman te doorbreken. Als gevolg, Confrontaties het kan geen enkele lezer doen schrikken of uitdagen die het uitgangspunt onderschrijft dat machtssystemen tegen zijn hoofdpersoon zijn opgesteld. Die boodschap brengt ze helder en herhaaldelijk over, maar zowel Salomé als haar lezers verdienen meer.
Een vrouw van plezier
Kiyoko Murata Een vrouw van plezier is het bewijs dat een roman voor duidelijkheid kan kiezen zonder aan complexiteit in te boeten. Het speelt zich af in een chique bordeel uit het begin van de vorige eeuw in Kumamoto, Japan, en is tegelijkertijd een gedetailleerde karakterstudie, een prachtig onderzocht historisch fictiewerk en een duidelijke verklaring van zowel de rechten van vrouwen als van werknemers. Murata is een belangrijke literaire stem in Japan, maar haar boeken zijn nog nooit eerder in het Engels verschenen, een onrecht dat enigszins wordt gecompenseerd door het feit dat ze nu wordt vertaald door de onvergelijkbare Juliet Winters Carpenter. (Een van de vele geschenken van Carpenter is een uitstekende smaak: een goede vuistregel is om elk boek te lezen waar haar naam op staat.) In Carpenter’s English: Een vrouw van plezier is levendig en toch lyrisch, aangrijpend en toch onsentimenteel, in staat om gemakkelijk van haiku over te gaan naar het bespreken van seks met de gebroken dagboekaantekeningen van de hoofdpersoon, Ichi, een meisje op het platteland van het eiland dat, wanneer ze op 15-jarige leeftijd in een bordeel wordt verkocht, alleen over haar eilanddialect spreekt en kan nauwelijks schrijven.
Ichi’s opleiding geeft Een vrouw van plezier zijn vorm. In eerste instantie lijkt dat de enige plot van het boek te zijn – wat meer dan genoeg zou zijn, gezien hoe overtuigend Ichi is. Ze trekt de aandacht van Tetsuko, een vriendelijke leraar aan de Women’s Industrial School waar Kumamoto’s sekswerkers onderwijs en gynaecologische zorg krijgen; in het bordeel waaraan ze werd verkocht, werd ze onder toezicht geplaatst van een Shinonome, een oirana of prostituee van de hoogste rang. Shinonome wordt zo vereerd dat haar lichaam metaforisch ‘gemaakt is van geld’; voor de verbaasde, bange Ichi was Shinonome ‘Kannon, de godin van de genade, en een andere keer was ze het vrouwelijke geslacht zelf.’ Maar de lessen die Ichi leert van Tetsuko en Shinonome – hoe te schrijven; hoe Kegels te doen; hoe ze voor zichzelf op kan komen, zelfs in de hartverscheurende context van contractueel sekswerk – dat zich voordoet in de context van arbeidsonrust in heel Japan.
Langzaam maar zeker bouwt Murata een collectief bewustzijn op in haar roman, waarbij ze de perspectieven van andere vrouwen naast die van Ichi plaatst. Ze laat de lezer Tetsuko het neerbuigende, ‘egoïstische medeleven’ dat hervormers aan sekswerkers tonen, afwijzen; ze haalt Shinonome’s langzame afwijzing aan van haar bewering, al vroeg in de roman, dat ‘er niemand ter wereld zo vrij is als een prostituee’. Tot het spannende einde van de roman, wanneer Shinonome zijn collega’s leidt op zoek naar ware vrijheid, Een vrouw van plezier het werd een ode aan zelfbeschikking – zowel fysiek als intellectueel.
Lily Meyer is schrijver, vertaler en criticus. Haar eerste roman, Een korte oorlogafkomstig van A Strange Object in 2024.