“Als de verkiezingen zwak zijn, zal iedereen gewond raken”, drong Khamenei aan bij de Iraniërs voorafgaand aan de stemming van vorige week. “Ik beschuldig niemand, maar ik herinner iedereen eraan dat de verkiezingen bekeken moeten worden vanuit het perspectief van onze nationale belangen.”
Die boodschap vond niet echt weerklank, het veroorzaakte zelfs enige reactie. De opkomst zou de laagste kunnen zijn sinds de revolutie van 1979 die het islamitische regime aan de macht bracht. In de hoofdstad Teheran heeft mogelijk maar liefst 11 procent van het electoraat gestemd. Gewone Iraniërs hebben uitdrukking gegeven aan hun wanhoop over de erbarmelijke economie, hun woede over het harde optreden tegen de grote protesten in 2022, en hun cynisme over een regime dat talloze kandidaten die niet in het harde kamp van Khamenei zaten, heeft gediskwalificeerd om zich kandidaat te stellen voor een ambt.
‘Stemmen heeft geen waarde als we geen stem hebben. Het heeft geen invloed op ons leven”, vertelde Massoud, geïdentificeerd als een 26-jarige student, aan de Financial Times. ‘Stemmen zal een gevoel van veiligheid geven aan degenen die niet eens naar ons willen luisteren als de verkiezingen voorbij zijn. Als ik niet stem, kan ik in ieder geval aangeven dat ik ze niet steun.”
Khamenei en zijn loyalisten waren zich terdege bewust van deze potentiële invloed. Sommige conservatieve parlementsleden drongen er bij de Iraniërs op aan om niet alleen te gaan stemmen, maar ook om tien vrienden mee te nemen. Om het enthousiasme op te wekken werden bepaalde openbare vieringen – waaronder scènes op sociale media van supporters van lokale kandidaten die buiten op luide muziek dansten – toegestaan in een land waar dergelijke vertoningen vaak aan banden zijn gelegd.
Niets van dit alles leek veel impulsen te geven aan de mullahs die aan de macht waren. Iran is nog steeds getekend door de nasleep van de historische protestbeweging die volgde op de dood van Mahsa Amini in september 2022, een 22-jarige student die in morele politiehechtenis zat wegens het ongepast dragen van een hijab. Het nieuws over haar dood leidde tot een verbluffende sociale opstand, waarbij vrouwen hun hoofddoek op straat verbrandden en velen niet alleen opriepen tot hervorming van het regime, maar tot de totale defenestratie van de heersende geestelijke.
De demonstraties werden met wreedheid beantwoord, waarbij honderden doden vielen door veiligheidstroepen en duizenden werden gearresteerd. Talloze activisten en figuren uit het maatschappelijk middenveld kwijnen weg achter de tralies. Onder hen bevindt zich Shervin Hajipour, de Grammy-winnende Iraanse muzikant wiens lied ‘Baraye’ het onofficiële volkslied van de protestbeweging werd. Op de verkiezingsdag maakte hij bekend dat het regime hem tot drie jaar gevangenisstraf had veroordeeld omdat hij ‘mensen tot rellen had uitgelokt om de nationale veiligheid te ondermijnen’.
“Sinds de protestbeweging zijn de maatregelen van de regering tegen de vrijheid van meningsuiting en afwijkende meningen geïntensiveerd. Het aantal executies is toegenomen, conservatieve wetten zijn aangescherpt en repressieve tactieken zijn in opkomst, aldus mensenrechtengroeperingen en activisten”, legde mijn collega Susannah George uit. ‘Intussen blijft de economie van het land instorten. De prijzen stegen enorm toen de waarde van de munt van het land kelderde.”
Zelfs toen prominente regeringsfunctionarissen de slechte reputatie van de verkiezingen erkenden. Volgens de lokale media is Iran ‘verre van vrije, participatieve en competitieve verkiezingen’, zei voormalig president Mohammad Khatami. De recente voormalige president, Hassan Rouhani, werd gediskwalificeerd om zich kandidaat te stellen voor de Vergadering van Deskundigen en zei dat de gewoonte van het regime om iedereen buiten de door hem gekozen kandidaten te elimineren ‘het vertrouwen van de natie in het systeem zou ondermijnen’.
Toen Rouhani president was, werd hij gezien als een potentiële opvolger van Khamenei – een zogenaamde ‘gematigde’ die productiever met het Westen kon samenwerken, maar ook deel uitmaakte van de oude garde van het regime. Zijn verwijdering laat zien in welke mate Khamenei en zijn kliek de teugels van de macht hebben aangescherpt en verder afstand hebben gedaan van de kenmerken van de democratie waar het regime zichzelf vaak mee feliciteert.
“Jarenlang heeft de autocratische Islamitische Republiek een zekere mate van legitimiteit kunnen claimen door te wijzen op het bestaan van een zogenaamde ‘reformistische’ factie binnen het regime”, aldus Alex Vatanka, een Iran-expert bij het Middle East Institute. Maar Khamenei, zo beweerde hij, ‘neemt geen risico meer.’
“Hij is gefocust op het consolideren van de controle in de handen van een zeer klein aantal die-hard loyalisten die hij in machtsposities wil hebben als hij uiteindelijk sterft”, schreef Vatanka. “Het Iraanse volk kan deze spot doorzien en weigeren het cynische spel van Khamenei te spelen.”
Khamenei cirkelt rond de wagons in een tijd waarin gewone Iraniërs een zware economische tol lijden. Het opnieuw opleggen van sancties door de regering-Trump – een stap die het nucleaire akkoord tussen Iran en de wereldmachten ontmantelde en ertoe leidde dat Iran zijn uraniumverrijkingscapaciteit opnieuw opvoerde – heeft ongetwijfeld de Iraanse samenleving geschaad. Ongeveer 20 procent van de middenklasse van het land is onder de armoedegrens gevallen, terwijl 80 procent van de Iraniërs afhankelijk is van enige vorm van overheidssteun.
Maar de sancties, zo betogen de auteurs van een nieuw boek dat kritisch staat tegenover de maatregelen, hebben de controle van het regime niet veel verminderd. Leden van de invloedrijke, harde Islamitische Revolutionaire Garde hebben een fortuin verdiend op de zwarte markt, terwijl de bedrijven in de publieke en private sector het moeilijk hebben. Economische achterstelling heeft mogelijk ook de reikwijdte van de rebellie in 2022 beperkt, met weinig oproepen tot massastakingen in een tijd van onveiligheid en een verzwakte middenklasse.
“Iran is een geweldige case study om daadwerkelijk naar dit nu krachtige en vaak gebruikte instrument van het Amerikaanse buitenlandse beleid te kijken en te zien of het werkt en niet werkt?” Vali Nasr, een van de co-auteurs van het boek, vertelde mij onlangs op een bijeenkomst panel gehouden aan de School of Johns Hopkins Advanced International Studies. “Wat we ontdekten is dat het werkt op een manier waarvan we niet willen dat het werkt. En het werkt niet zoals we willen dat het werkt.”