Het historische hamamritueel beleeft een renaissance in Istanbul | Kunst en cultuur

Istanboel, Turkije – De wijk Zeyrek in Istanbul bestaat in wezen uit woonwijken; mannen spelen backgammon op geïmproviseerde tafels en afgedankte groentekratten staan ​​langs de straten. Ogenschijnlijk identieke supermarkten, slagers en specerijenwinkels wisselen elkaar af en trekken elk op een gegeven moment een handvol klanten.

Als ik Itfaiye Street inloop, zie ik een reeks zilveren koepels langs de skyline. Beneden hen, in de Zeyrek Cinili-hamam, vormt zich een kleine menigte.

Massa’s vrienden en eenzame toeristen cirkelen rond de gewelfde stenen ingang. Sommigen van hen hebben achterovergekamd haar. Anderen houden enorme tassen vast waarin handdoeken en scrubs uitsteken.

Het centrum van activiteit rond het onlangs gerestaureerde 16e-eeuwse bad is indicatief voor een bredere culturele renaissance die in de stad plaatsvindt: de heropleving van het historische ritueel van de hamam.

Hammams, waar de traditie van gemeenschappelijk baden vergezeld van vis in stand wordt gehouden, waren ooit een centraal onderdeel van de Ottomaanse samenleving. Deze baden, die oorspronkelijk overheidsinstellingen waren, raakten in de 19e en 20e eeuw in Istanbul uit de mode. Hammams in de stad zijn sindsdien stopgezet of gekocht door particuliere entiteiten.

De afgelopen tien jaar is het badritueel weer aan populariteit aan het winnen, met een reeks hamamrestauraties die aan de vraag voldoen.

Zeyrek Cinili is veruit het meest indrukwekkend. Het project duurde bijna 13 jaar en omvatte de opgraving van Byzantijnse reservoirs onder het terrein en de bouw van een museum gericht op de cultuur van de hamam.

Andere belangrijke hamams werden ook gerestaureerd. De 16e-eeuwse Kilić Ali Pasa Hammam is in 2012 heropend na een zeven jaar durende renovatie, en de 19e-eeuwse Cukurcuma Hammam is in 2018 heropend nadat hij in 2007 wegens renovatiewerkzaamheden was gesloten.

Ook luxe hotels zijn sinds de eeuwwisseling het historische hamamritueel in hun aanbod gaan opnemen. De Four Seasons Sultanahmet, Shangri-La Bosphorus en Six Senses Kocatas Mansions beschikken allemaal over hun eigen sprankelende marmeren badkamers.

Omdat ik wil zien waar het allemaal over gaat, waag ik me in de sogukluk, of koude kamer, van de vrouwenafdeling van Zeyrek Cinila. Dit gebied is waar zwemmers vóór de behandeling hydrateren en daarna terugkeren om te ontspannen en een praatje te maken. De meeste badkamers hebben aparte gedeelten voor mannen en vrouwen, hoewel sommige kleinere vestigingen aparte uren hebben voor beide geslachten.

Koza Gureli Yazgan, directeur van Zeyrek Cinili Hammam, ontmoet mij daar vóór mijn behandeling. Zij en haar inmiddels gepensioneerde moeder zijn de geduchte krachten achter het restauratieproject.

“Aanvankelijk zou de renovatie drie jaar duren, maar we bleven ontdekken”, legt Yazgan uit. Een Byzantijns reservoir, een reeks ingewikkelde galjoensnijwerken en talrijke archeologische snuisterijen behoorden tot de voorwerpen die moesten worden opgegraven.

Vastbesloten om het project tot een goed einde te brengen en elke ontdekking in zijn oorspronkelijke glans te herstellen, duwde het paar hun tijdlijn aanzienlijk terug.

“Ons doel was om de geschiedenis van deze regionale wellnesspraktijk te eren”, legt Yazgan uit. “Daarom hebben we de hamam gerenoveerd volgens de oude normen. We gebruikten traditioneel marmer en behielden de originele ontwerpkenmerken, waaronder de sierlijke tegels – of cinnaber – waaraan de spa zijn naam ontleent.”

De muren waren ooit bekleed met deze cerulean tegels, hoewel er in de vrouwenafdeling nog maar zes over zijn. De rest van de tegels is verloren gegaan of al lang geleden getransporteerd naar musea in Europa.

“Sommige hamams hebben zich aangepast om moderne bezoekers te trekken, maar onze gasten willen zich eigenlijk volledig onderdompelen in de geschiedenis en cultuur van de baden. Daarom bieden we een traditionele omgeving en ritueel aan”, legt Yazgan uit.

“Mensen kunnen de eeuwenoude erfenis van deze praktijk voelen tijdens het baden. Je zult het zien”, verzekert hij mij.

Vissen en socialisatie: oude rituelen

Als ik de koelbox binnenstap, brengt een begeleider me een verfrissend koud sorbetdrankje, een traditie die is ontworpen om gasten vóór de behandeling te hydrateren. Ik slik het door voordat ik naar de kleedkamers ga. Hier kleed ik me uit en wikkel een pesthemal – een traditionele lichte en sneldrogende katoenen badhanddoek – om me heen.

Als ik de sicaklik (warme kamer) van de badkamer binnenkom, word ik getroffen door de enorme weelde van de ruimte. Hoge koepelplafonds zijn doorspekt met dakramen. Sporen van zonlicht stromen door de stervormige spleten en weerkaatsen in een glinsterende waas tegen de marmeren muren en banken.

Om mij heen strekken vrouwen zich uit over hete stenen platen of kruipen ze op marmeren treden terwijl hun begeleider ze wast. De geluiden van vrouwen die lachen en met elkaar praten, onderbreken zo nu en dan de zachte geluiden van stromend water.

Mijn bediende zegt dat ik op de centrale zeshoekige tafel moet gaan liggen om aan de temperatuur te acclimatiseren. Na 10 minuten pikt ze me op en leidt me naar de koperen gootsteen. Hier werd ik krachtig geschrobd met een zak, een ruwe exfoliërende handschoen.

Dan worden er stapels schuim over mij heen gegoten en rennen de behendige handen van de begeleiders heen en weer om mijn benen te masseren. Er volgen shots koud water, die me grondig schoonmaken voordat ik terug naar de koele kamer ga om te ontspannen.

Genesteld in een alkoof met kussens zie ik groepen vrienden kletsen en een moeder en dochter geestig kibbelen in de hoek.

Kate Fleet, directeur van het Skilliter Centre for Ottoman Studies aan de Universiteit van Cambridge, legde uit hoe hamams van oudsher een plek waren waar mensen elkaar konden ontmoeten.

“De zuiveringsdaad staat centraal in de islam, dus baden speelden een sleutelrol in de Ottomaanse samenleving”, aldus Fleet.

Hammams zijn een centraal knooppunt geworden voor vergaderingen, zakendoen en het vieren van belangrijke evenementen zoals het vieren van een bruiloft of de geboorte van een kind.

Fleet vertelt me ​​dat de badhuizen voor vrouwen centraal kwamen te staan, omdat ze zonder begeleiding de hamam konden bezoeken en met vrouwen buiten de familiekring konden omgaan.

“Natuurlijk roddelden ze of kozen ze bruiden voor mannelijke familieleden”, legde Fleet uit. “Er zijn echter ook berichten dat vrouwen zaken of politiek bespreken. In de 19e eeuw bestond er binnen het regime grote bezorgdheid dat de hamam een ​​plaats zou zijn waar beide geslachten de sultan zouden bekritiseren.”

Privébaden, economische ineenstorting en oriëntalisme: het verval van de hamam

Baden genoten in deze periode een aanzienlijke populariteit. De gids van Frederic Lacroix, Du Voyageur a Constantinople Et Dans Ses Environs, beweert dat er in de jaren dertig van de negentiende eeuw ongeveer 300 in Istanbul waren.

Kort daarna begon de populariteit van de hamam echter af te nemen.

Ergin Iren, eigenaar van Kilic Ali Pasa, legde uit hoe de opkomst van privébadkamers aan deze achteruitgang heeft bijgedragen: “Op een heel basaal niveau betekende de introductie van privébadkamers in Istanbul dat minder mensen daadwerkelijk een reden hadden om de badkamer te bezoeken.

“Op het platteland was de badkamer in huis minder gebruikelijk, dus hamams hebben daar een grote populariteit behouden.”

Leyla Kayhan, een Turkse historicus en fellow aan de Harvard Universiteit, ging verder in op deze achteruitgang.

“De toegankelijkheid van water is natuurlijk een factor, maar dat geldt ook voor een verandering in de houding. Hammams zijn in het Westen altijd exotisch geweest. In de 19e eeuw beschreven sommige Europese waarnemers ze als achterlijk, onhygiënisch of als bevorderend voor homo-erotische promiscuïteit. Toen badkamers met deze kenmerken werden geassocieerd, raakten ze uit de mode”, zegt ze.

Zowel Kayhan als Fleet benadrukten dat je echter niet te veel gewicht moet toekennen aan de meningen van het Westen. Ook de interne dynamiek speelde een rol.

In de 19e eeuw was de regering failliet. Toen de hamams in populariteit afnamen, konden ze niet langer in stand worden gehouden door een toch al worstelende regering. Veel badkamers werden in deze periode dus geprivatiseerd.

Republikeinse hervormingen onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk, president van de nieuw gevormde Republiek Turkije, zorgden begin 20e eeuw ook voor een verschuiving.

‘Sociale hervormingen zorgden ervoor dat vrouwen niet langer gescheiden waren in de besloten ruimtes van het huis en de hamam. Ze konden scholen en universiteiten bezoeken, communiceren met het andere geslacht en zich ook op dezelfde manier kleden als hun tegenhangers in Europa”, aldus Keihan.

Als gevolg hiervan verloor de hamam zijn nucleaire, centrale belang in de samenleving.

Een historisch ritueel opnieuw uitgevonden

Tegen het einde van de 20e eeuw waren veel traditionele baden in Istanbul in verval geraakt.

“Toen ik eind jaren tachtig een kind was, was baden in een historische hamam niet gebruikelijk”, herinnert Kayhan zich. “Turkije maakte een periode van industrialisatie door en er kwam veel nieuw geld binnen. Eind jaren negentig en begin jaren 2000 werd het bezoeken van kuuroorden in westerse stijl in luxe hotels veel modieuzer en populairder, in tegenstelling tot vervallen openbare hamams die slecht onderhouden waren.”

Ongeveer tien jaar geleden begonnen de zaken echter te veranderen.

‘De mondialisering heeft alles generiek en gehomogeniseerd gemaakt. Rond de eeuwwisseling begonnen mensen naar iets anders te verlangen”, zegt Kayhan. “In de Turkse samenleving betekende dit het nieuw leven inblazen van aspecten van de traditionele cultuur die de regio uniek maakten.”

In veel gevallen waren luxe hotels de eersten die moderne hamams in hun eigendommen introduceerden.

“Internationale hotels kozen voor aspecten van de Turkse cultuur die hun gasten zouden aanspreken”, legt Kayhan uit. “In zekere zin betekent dit dat de toeristische sector de baden fetisjt, maar het heeft er wel toe bijgedragen dat het ritueel van de hamam weer populair is geworden.”

In Istanbul zijn de afgelopen twaalf jaar ook een aantal historische hamams heropend. Zeyrek Cinili, Hamam Kilic Ali Pasa en Hamam Cukurcuma hebben uitgebreide restauratieprojecten ondergaan.

De belangrijkste daarvan is de recente opening van de Zeyrek Cinili Hammam. “Mensen komen niet alleen om zichzelf schoon te maken, maar ook om zich verbonden te voelen met een lange traditie”, zegt Anlam De Koster, artistiek directeur bij Zeyrek Cinila. “Zowel de lokale bevolking als toeristen zijn gefascineerd door de geschiedenis en cultuur van het ritueel.”

De restauratie door Zeyrek Cinili draagt ​​hieraan bij, met een museum ter plaatse gewijd aan de geschiedenis van de hamamcultuur. Er worden traditionele badschoenen tentoongesteld, versierd met parels en artefacten gevonden tijdens opgravingen.

Het culturele programma van De Coster nodigt ook kunstenaars uit om werken voor de ruimte te maken, waaronder een abstracte marmeren structuur van de Turkse kunstenaar Elif Uras; locatiespecifieke sculpturale massage-eenheden van de Atheense kunstenaar Theodore Psychoyos; een soundtrack genaamd Rhythms of Water, gecomponeerd door de Turkse muzikant Mercan Dede; en een op maat gemaakte kledingcollectie voor bezoekers en personeel, gecreëerd door de bekende modeontwerper Hussein Chalayan.

“De populariteit van onze hamam en het aantal creatievelingen dat graag op de ruimte wil reageren, laat zien dat baden vandaag de dag nog steeds relevant zijn en nu een nieuwe rol in Istanbul op zich nemen”, vertelde De Coster mij.

“Mensen gaan op een opnieuw bedachte manier om met dit historische ritueel – een manier die past in het moderne leven.”