Toen de Duitse conservatieve politica Ursula von der Leyen eind 2019 het hoofd van de uitvoerende macht van de EU overnam, beloofde ze van de Europese Commissie meer een ‘geopolitieke’ kracht te maken. Ze wist niet wat haar te wachten stond.
Het uitbreken van de oorlog voor de deur van de Europese Unie in Oekraïne en de haast om Kiev te bewapenen tegen Moskou hebben in veel opzichten het traditionele beeld van de EU als vredesproject omvergeworpen.
“De afgelopen jaren zijn veel van Europa’s illusies verbrijzeld”, zei Von der Leyen vorige week tegen het Europees Parlement, waarmee hij plannen onthulde om de wapenproductiecapaciteit van de EU enorm te vergroten. “De wereld is net zo gevaarlijk als al generaties lang.”
De voormalige Duitse minister van Defensie zal naar verwachting woensdag tijdens zijn congres in Boekarest de steun krijgen van de grootste fractie in het Europees Parlement, de centrumrechtse Europese Volkspartij.
Nu centrum- en extreemrechts voorspellen dat ze het goed zullen doen bij de EU-verkiezingen in juni, zou de benoeming tot koploper van de EVP Von der Leyen een goede rol opleveren, hoewel dit niet zou garanderen dat ze tot 2029 in de toppositie van de EU zou blijven.
In Europa zijn haar historische standpunten duidelijk: Oekraïne steunen tegen Rusland, de EU-economie groener maken, de weg vrijmaken voor EU-buren om zich bij het blok aan te sluiten, en meer recentelijk proberen de Europese defensie te versterken. Maar als ze later dit jaar als overwinnaar uit de race om topbanen komt, wat zou dan nog een half decennium Von der Leyen betekenen voor kritische spelers in de rest van de wereld?
China: Von der Leyen, geen favoriet van Peking
Peking mag dan samen met de VS de belangrijkste handelspartner van de EU zijn, in de Von der Leyen-jaren was er sprake van een verharding van de houding van het blok ten opzichte van China. De voorzitter van de Europese Commissie is voorstander van het “verminderen van risico’s” in de betrekkingen met China, dat de EU heeft bestempeld als een “systemische rivaal”.
In de praktijk betekent dit het zoeken naar een meer diverse lijst van leveranciers voor belangrijke goederen en grondstoffen, zoals microchips, en het creëren van nieuwe instrumenten om de Europese handel te beschermen, zoals anti-handhavingsinstrumenten.
Von der Leyen bekritiseerde Peking ook vanwege de toenemende binnenlandse repressie, omdat het er niet in slaagde zijn economie opener en gelijkwaardiger te maken voor buitenlandse bedrijven, en omdat het in de oorlog in Oekraïne niet de kant van de EU en tegen Rusland koos.
Vergeleken met eerdere generaties EU-politici ‘is zij niet zo’n soort politicus [Chinese leader] Xi Jinping is tevreden”, zegt Alicja Bachulska van de European Council on Foreign Relations (ECFR).
Peking heeft op zijn beurt de EU ervan beschuldigd zich te bemoeien met haar interne aangelegenheden, het conflict in Oekraïne met haar wapenvoorraad te hebben verlengd en toe te geven aan de druk van Washington. President Joe Biden is een uitgesproken criticus van China.
Bachulska zei dat ze gelooft dat de verharding meer te maken heeft met veranderingen in China zelf.
“[Von der Leyen] werd in feite gedwongen om te gaan met een China dat veel revisionistischer was en nog steeds is, veel assertiever, veel meer bereid om derde landen te beïnvloeden, ook door gebruik te maken van economische dwang”, zei ze. Als Von der Leyen tot 2029 blijft, kunnen we meer verwachten. van hetzelfde: voortgezette samenwerking op veel terreinen, maar over het algemeen een hardere houding, zei Bachulska.
Afrika: migratie, belangrijke hulpbronnen en verder
Voordat de oorlog in Oekraïne begon, maakte Von der Leyen het hervatten van de betrekkingen met Afrikaanse landen tot een van haar topprioriteiten. Haar eerste buitenlandse reis was naar Ethiopië binnen een week na haar aantreden.
Gezien de groeiende invloed van China op het continent kondigde Von der Leyen in 2022 een investeringsplan van 170 miljard dollar aan voor Afrika, ongeveer de helft van de EU-investeringen in de Global Gateway-infrastructuur.
Hoewel gebeurtenissen dichter bij huis de agenda misschien hebben veranderd, blijft de EU om verschillende redenen diep geïnteresseerd in Afrika, vertelde Maddalena Procopio van ECFR aan DW.
Eén daarvan is migratie, een politiek explosief onderwerp in de EU. De EU wil dat landen ten zuiden van de Sahara de uittocht stoppen van mensen die op zoek zijn naar een nieuw leven in Europa, iets dat de afgelopen jaren steeds meer in verband is gebracht met ontwikkelingshulp. Hij tekende ook een overeenkomst om de migratie een halt toe te roepen met het Noord-Afrikaanse vertrekland Tunesië, dat mensenrechtenorganisaties hebben veroordeeld.
“Dit soort migratieovereenkomsten zijn belangrijk”, merkte Procopio op, vooral als de EU bij de komende verkiezingen verder naar rechts opschuift. Maar ik denk niet dat dit de enige verhalen zijn in de betrekkingen tussen Europa en Afrika. De EU wil profiteren van de economische kansen die een continent met een jong demografisch profiel biedt, benadrukte ze.
Bovenal bevatten Afrikaanse staten enorme hoeveelheden natuurlijke hulpbronnen, vooral mineralen, die van cruciaal belang zijn voor de ambities van de EU om de eigen economie de komende jaren groener te maken, aldus Procopio. De EU sluit overeenkomsten met landen als Namibië, Zambia en de Democratische Republiek Congo.
Een ECFR-analist denkt dat Afrikaanse landen cruciaal zullen blijven voor wie voorzitter van de Europese Commissie wordt.
Midden-Oosten: ‘EU heeft veel vrienden verloren’ vanwege Gaza
Als Von der Leyen blijft, zal ze haar uiterste best moeten doen om het vertrouwen van één regio in het bijzonder te herstellen. Nu het Palestijnse dodental in Gaza nu boven de 30.000 ligt en VN-functionarissen waarschuwen voor “dreigende hongersnood”, is de positie van de EU in een groot deel van het Midden-Oosten gekelderd sinds Israël zijn militaire operatie lanceerde als vergelding tegen de terreuraanslagen van Hamas op 7 oktober.
In een recent onderzoek van het Doha Instituut beschouwde 80% van de respondenten in 17 Arabische landen de Franse en Duitse reacties op Gaza als “slecht” of “zeer slecht”.
De EU is diep verdeeld over het conflict en heeft moeite om met één stem te spreken. Von der Leyen is persoonlijk bekritiseerd omdat hij te dicht bij Israël staat, terwijl haar minister van Buitenlandse Zaken, de Spaanse Josep Borrell, een veel hardere houding tegenover Israël heeft gekozen.
Als gevolg van de incoherentie tussen de lidstaten en instellingen van de EU is er ‘behoorlijk wat schade aangericht’, zei James Moran, een voormalige EU-diplomaat, tegen DW. ‘De EU heeft over de hele wereld veel vrienden verloren. niet alleen in de Arabische wereld, maar ook elders in belangrijke landen als Indonesië en Maleisië”, aldus een analist van het Centrum voor Europese Politieke Studies.
“Borel heeft extreem hard gewerkt om die schade te herstellen en heeft enig succes geboekt. Maar er is nog een lange weg te gaan”, vervolgde Moran, die voorheen de belangrijkste EU-adviseur voor het Midden-Oosten en Noord-Afrika was. Wat Von der Leyen betreft: ‘Ik hoop dat er lessen zijn geleerd’, zei hij.
Latijns-Amerika: de impasse van Mercosur
Tijdens de tweede termijn van Von der Leyen blijft het belangrijkste agendapunt met de Latijns-Amerikaanse partners de 22 jaar oude, onafgemaakte zaak van de omstreden vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Mercosur.
Frankrijk en Ierland zijn tegen de openstelling van de EU-markt voor geïmporteerde landbouwproducten, vooral rundvlees, zonder verdere milieu-erkenning van de vier Latijns-Amerikaanse partners, Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay. Deze landen protesteren op hun beurt tegen het ‘groene protectionisme’ van de EU.
De ploeg van Von der Leyen hoopte eind vorig jaar op een doorbraak, maar de kwestie blijkt wederom uitgesteld. De golf van protesten van boeren in de EU zal het voor de volgende Europese Commissie niet gemakkelijker maken om de overeenkomst af te ronden.
Onvoorspelbaarheid in de VS en de wereld
De EU slaakte collectief een zucht van verlichting na het vertrek van de wispelturige, isolationistische voormalige Amerikaanse president Donald Trump uit het Witte Huis en de komst van de traditionele transatlantische Amerikaanse president Joe Biden.
Nu Trump waarschijnlijk de nominatie voor de Republikeinse Partij veilig zal stellen, zou zijn mogelijke herverkiezing in november enorme implicaties voor de EU hebben op alles, van de steun aan Oekraïne tot het Amerikaanse standpunt ten aanzien van Rusland en de NAVO, evenals handelsgeschillen.
Zoals James Moran van CEPS opmerkte, betekent ‘onbekendheid’ zoals de uitkomst van de Amerikaanse verkiezingen dat niet van Von der Leyen mag worden verwacht dat zij zich aan al haar beleid of aanpak zal houden als ze blijft. “Mandates kunnen veranderen afhankelijk van objectieve omstandigheden en ik denk dat je moet zien hoe de zaken uitpakken.”
Bewerkt door: Andreas Illmer