Artillerie bulderde en schudde de grond terwijl het echtpaar door de straten van Saké rende, hun bezittingen op hun hoofd balancerend, in het door oorlog verscheurde oosten van de Democratische Republiek Congo.
Op het kruispunt passeerden ze een gigantische poster van de Congolese president Felix Tshisekedi, die zich woensdag kandidaat stelt voor herverkiezing. ‘Eenheid, veiligheid, welvaart’ was de slogan. Ze haastten zich.
‘Onze kinderen zijn in de oorlog geboren. We leven in een oorlog”, zei Jean Bahati, met een bezweet gezicht, terwijl hij even pauzeerde om adem te halen. Het was de vijfde keer dat hij en zijn vrouw moesten vluchten, zei hij. “Wij zijn er zo ziek van.”
Zij sloten zich aan bij de 6,5 miljoen mensen die door de oorlog ontheemd waren in Oost-Congo, waar een conflict dat zich al bijna dertig jaar voortsleept en aanleiding gaf tot een enorme humanitaire crisis die naar schatting meer dan zes miljoen levens heeft gekost, nu een nieuwe fase ingaat.
Het begrijpen van chaos is niet eenvoudig. Meer dan honderd gewapende groepen en verschillende nationale legers vechten om de macht in een gebied met meren, bergen en regenwouden dat iets groter is dan Florida. Binnendringende buitenlandse mogendheden begeren hun enorme reserves aan goud, olie en coltan, een mineraal dat wordt gebruikt om mobiele telefoons en elektrische voertuigen te maken. Corruptie is endemisch. Moordpartijen en verkrachtingen komen vaak voor.
Vanwege dit alles hebben hulpgroepen moeite om de aandacht te vestigen op het lijden van ongeveer 100 miljoen mensen in het land, ook al zijn de getroffen aantallen kleiner dan bij andere crises.
“Er heerst een gevoel van fatalisme over Congo”, zegt Cynthia Jones, hoofd van het Wereldvoedselprogramma voor Oost-Congo. “Mensen lijken te denken: ‘Zo is het gewoon.'”
Deze laatste fase van de oorlog, die twee jaar geleden in alle ernst begon, is echter in ongewoon duidelijke lijnen getekend.
Aan de ene kant staat M23, een goed georganiseerde maar meedogenloze rebellengroep die volgens de Verenigde Staten en de Verenigde Naties wordt gesteund door Rwanda, het oostelijke buurland van Congo, dat een honderdste van de omvang van Congo heeft. (Rwanda ontkent elk verband.) Sinds oktober heeft de M23 de hoofdwegen naar Goma, de regionale hoofdstad, in beslag genomen, evenals de heuveltoppen met uitzicht op Saké, 16 kilometer naar het westen.
Aan de andere kant staat het Congolese leger, waarvan de troepen slecht gedisciplineerd zijn. Zelfs toen er vorige week bij Sake werd gevochten, renden dronken soldaten door de straten. Maar hun kracht wordt versterkt door twee nieuwe bondgenoten.
Eén daarvan is Wazalendo, Swahili voor patriotten, een coalitie van ooit rivaliserende milities die door de regering zijn samengebracht om M23 af te weren, ondanks de reputatie van de strijders van factionalisme en brutaliteit.
De andere is een troepenmacht van ongeveer duizend Roemeense huurlingen, van wie velen vroeger deel uitmaakten van het Franse Vreemdelingenlegioen, gestationeerd rond Goma en Sake. Als M23 de stad probeert in te nemen – zoals het in 2012 kortstondig deed – worden de Roemenen ervan beschuldigd de stad te verdedigen. “Zij vormen de laatste verdedigingslinie”, zei Romuald, een gepensioneerde Franse officier die het Congolese leger adviseert, in een restaurant aan het meer in Goma. Hij vroeg om zijn achternaam weg te laten om zijn veiligheid te beschermen.
Daarnaast worden er verkiezingen gehouden.
De heer Tshisekedi, die de voorkeur heeft om de presidentiële race te winnen, drong na zijn verkiezing in 2019 aanvankelijk aan op vrede, na een omstreden stemming. Maar die poging mislukte en nu wakkert hij op agressieve wijze de publieke vijandigheid jegens Rwanda aan, inclusief persoonlijke aanvallen op zijn leider, president Paul Kagame.
“Kagame moet sterven!” supporters zongen afgelopen zondag tijdens een regenachtige bijeenkomst in Goma, waar dhr. Tshisekedi arriveerde per boot nadat hij het Kivumeer was overgestoken. Tijdens een eerdere bijeenkomst vergeleek hij Kagame met Adolf Hitler – een vergelijking die een woordvoerster van de Rwandese regering een “duidelijke en actuele dreiging” noemde.
Rwanda en Congo leken in januari op de rand van een open oorlog te staan, nadat Rwanda raketten over de grens had afgevuurd op een Congolese straaljager die op de luchthaven van Goma was geland. Nu wordt het grootste gevaar echter geconfronteerd met de Congolese burgers, die in een nieuwe cyclus van ellende terechtkomen.
Meer dan een half miljoen mensen zijn de afgelopen twee maanden hun huizen ontvlucht, voornamelijk naar de wanhopige kampen die rond Goma zijn ontstaan. Een zee van ruwe hutten, gemaakt van stokken en zeildoek, strekt zich uit over vlaktes bedekt met scherpe zwarte lavastenen. Mount Nyiragongo, de actieve vulkaan die de dramatische achtergrond van Goma vormt, borrelt in de verte.
Stinkende slib stroomt tussen schuilplaatsen. Uitbraken van ziekten dreigen. Voedsel is schaars. Het Wereldvoedselprogramma zegt dat er genoeg is om slechts 2,5 miljoen van de naar schatting 6,3 miljoen mensen te voeden die elke avond in Oost-Congo met honger naar bed gaan.
Zelfs soldaten vechten. In het vervallen openbare ziekenhuis in Saké dommelde een gewonde soldaat, Jules Amundala, op een vuile matras, terwijl hij een schotwond in één been verzorgde. De heer Amundala, 26, zei dat hij werd neergeschoten in een hinderlaag waarbij zijn commandant omkwam. Maar zijn grootste zorg was voedsel: het ziekenhuis kon de patiënten een aantal dagen niet voeden, zeiden artsen.
In een regio waar wapens de wet overtroeven, zijn vrouwen bijzonder kwetsbaar. Vanuit de kampen rond Goma gaan velen naar het nabijgelegen Virunga National Park, beroemd om zijn berggorilla’s, op zoek naar brandhout. Wat ze echter vaak aantreffen zijn gewapende mannen.
“Ze gaven me een keuze”, zegt de 42-jarige Amani, herinnerend aan de ontmoeting met de drie gewapende mannen in het park op 8 december. ‘Ze zeiden: ‘Of we zullen je aanvallen, of we zullen je vermoorden.’
“Ik zei dat ik liever verkracht wil worden.”
De moeder van zeven kinderen strompelde hevig bloedend terug naar haar hut in het ontheemdenkamp. Een dag later arriveerde ze bij een kliniek van Artsen zonder Grenzen, waar ze sprak en vroeg om met slechts één naam te worden geïdentificeerd.
Ze zei dat het de tweede keer was dat ze tijdens de oorlog door gewapende mannen werd verkracht. De stapel hout die ze ging halen om haar kinderen te voeden, was twee dollar waard.
In oktober behandelde Artsen zonder Grenzen elke dag gemiddeld zeventig slachtoffers van seksueel geweld in haar klinieken in Goma, zei een woordvoerster. In de bredere regio Noord-Kivu werden dit jaar minstens 18.000 gevallen behandeld.
De lijdensweg van Congo begon met de genocide in Rwanda in 1994. Na het bloedbad, dat 800.000 levens eiste, trok een vloedgolf van vluchtelingen Congo binnen, wat onrust veroorzaakte die uiteindelijk de kleptocratische leider Mobutu Sese Seko ten val bracht en tot een verwoestende burgeroorlog leidde.
Drie decennia later blijft de schaduw van de genocide in Congo achter. Ter rechtvaardiging van zijn grensoverschrijdende interventies zegt de Rwandese heer Kagame dat hij nog steeds jacht maakt op etnische Hutu-moordenaars die zich in Congo schuilhouden en die de moorden van 1994 hebben gepleegd.
Maar ook economische en strategische belangen zijn belangrijk. Rwanda heeft Oost-Congo lange tijd gezien als zijn strategische achtertuin (de Rwandese hoofdstad Kigali ligt slechts 90 kilometer van Goma) en een bron van inkomsten. De Congolese minister van Financiën zegt dat zijn land jaarlijks 1 miljard dollar verliest door het smokkelen van goud en andere kostbare mineralen door Rwanda.
Te midden van deze chaos is het moeilijk om zelfs maar een façade van democratie in stand te houden: in de provincies Rutshuru en Masisi ten noorden van Goma zullen 1,5 miljoen mensen niet kunnen stemmen bij de verkiezingen van woensdag, omdat M23 die gebieden controleert.
De M23 is echter niet de enige bedreiging voor de vrede. In het Virunga National Park proberen rangers te voorkomen dat groepen van alle kanten binnendringen door dieren te stropen en land af te pakken. Meer dan 200 rangers zijn gedood, vaak bij botsingen met gewapende groepen.
“Waar je het vuur ziet branden, is het de FDLR”, zei parkdirecteur Emmanuel de Merode onlangs terwijl hij zijn Cessna-vliegtuig over het park bestuurde, verwijzend naar de beruchte Hutu-militie. ‘Op die heuvels is het Mai-Mai. En tussen hier en de bergen ligt de M23.’
Direct onder het vliegtuig lagen de olifanten naast het meer.
Op een versterkte basis in Nyamitwitwi, vlakbij de Oegandese grens, vlogen rangers met een drone langs het hek van het park. Militanten vielen hier vorige maand aan en braken acht kilometer hekwerk af, zei Elia Muvulia, de kampcommandant.
Na een gevecht namen de rangers hem terug.
Toen M23 tien jaar geleden voor het laatst een groot offensief lanceerde, leidden de Verenigde Staten de poging om dat offensief terug te trekken. President Barack Obama en andere functionarissen hebben de hulp aan Rwanda stopgezet en hebben de heer Kagame persoonlijk opgeroepen om druk uit te oefenen.
Deze keer is het Westen verdeeld: de Verenigde Staten bekritiseren openlijk de interventie van Rwanda in Congo en hebben onlangs de militaire hulp aan Rwanda stopgezet. Maar Groot-Brittannië, waarvan de regering asielzoekers naar Rwanda probeert te deporteren, heeft zich grotendeels stilgehouden.
Een zeldzame hoop op vrede verscheen afgelopen maandag toen het Witte Huis een pauze van 72 uur in de gevechten rond Goma aankondigde. Vrijdag werd de wapenstilstand verlengd tot 28 december.
Romuald, een Franse militaire adviseur, zei dat de wapenstilstand werd versneld door de komst van een krachtig nieuw wapen: Chinese drones, onlangs verworven door Congo, die volgens hem afgelopen weekend Rwandese troepen bij Goma aanvielen.
Hij haalde zijn mobiele telefoon tevoorschijn en speelde een video af waarop te zien was hoe de raket tientallen soldaten raakte die zich op een heuvel hadden verzameld. De video kon niet onafhankelijk worden geverifieerd, hoewel een woordvoerder van het Congolese leger zijn beweringen bevestigde.
Een woordvoerster van de Rwandese regering reageerde niet op vragen over de staking.
De Franse adviseur noemde het een nieuwe fase in de lange oorlogen in Congo. Als de Rwandese troepen zich niet terugtrekken, zullen er meer aanvallen volgen, zei hij.
“We zullen staken, staken, staken, staken”, zei hij.