De drie prinsen van Sarandib – de oude Perzische naam voor Sri Lanka – werden verbannen door hun vader, de koning. Het zijn goede jongens, maar hij wil dat ze de wijdere wereld en haar volkeren ervaren en hen op de proef stellen voordat ze het koninkrijk overnemen. Ze ontmoeten een kameel die zijn kameel kwijt is en vertellen hem dat ze hem hebben gezien – ook al hebben ze dat niet gedaan – en bewijzen dit door drie opmerkelijke kenmerken van het dier te beschrijven: het is blind aan één oog, mist een tand en heeft een kreupel been.
Na een paar omzwervingen wordt de kameel gevonden en de prinsen hebben gelijk. Hoe konden ze dat weten? Ze gebruikten hun scherpe observatievaardigheden om ongebruikelijke dingen op te merken, en hun verstand om die observaties te interpreteren om waarheden te onthullen die niet meteen duidelijk waren.
Het is een heel oud verhaal, waarbij soms een olifant of een paard betrokken is in plaats van een kameel. Maar dit is de versie die Amir Khusrau in 1301 na Christus in Delhi in zijn gedicht schreef Acht verhalen over het paradijsen dit is de versie die ene Christoffel van Armenië onhandig in een Venetiaanse roman vertaalde De drie prinsen van Serendipgepubliceerd in 1557; de publicatie die via een omweg het woord ‘serendipiteit’ in de Engelse taal introduceerde.
In geen enkele versie van het verhaal stuiten de prinsen op iets belangrijks waar ze niet naar op zoek waren, of vinden ze iets waarnaar ze op zoek waren, maar op een omslachtige, onverwachte manier, of doen ze een waardevolle ontdekking gebaseerd op een vals geloof of waanvoorstelling. Toeval, geluk en ongelukken, gelukkig of niet, spelen geen rol in hun verhaal. In plaats daarvan gebruikt het trio hun inzichtelijke observaties als voer voor hun abductieve redeneringen. Hun grootste talent is hun vermogen om verrassende, onverwachte dingen op te merken en hun observaties te gebruiken om hypothesen en aannames te formuleren, waardoor ze vervolgens het bestaan kunnen concluderen van iets dat ze nog nooit eerder hebben gezien.
Toeval definiëren
Dit is hoe Telmo Pievani, de eerste Italiaanse leerstoel in de filosofie van de biologische wetenschappen aan de Universiteit van Padua, eindelijk willekeur definieert in zijn nieuwe boek: Serendipiteit: het onverwachte in de wetenschap. Het is niet bepaald een verbluffende of wereldveranderende lectuur, maar het is vertederend en boeiend, vooral wanneer de vele ontdekkingsverhalen overgaan in reflecties op de aard van onderzoek en de wetenschap zelf.
Het begint met het bovengenoemde snuffelen in de mondiale literatuur, culminerend in het gezamenlijk bedenken en verkeerd begrijpen van de term zoals we die nu kennen: in 1754, na het lezen van een populaire Engelse vertaling met de titel De reizen en avonturen van de drie prinsen van Serendipusintellectueel Horace Walpole beschreef “Toevalstreffereen zeer expressief woord”, zoals “de ontdekking, per ongeluk en inzichtelijk, van dingen waar ze niet naar op zoek waren”.
Pievani weet veel, maar vindt het leuk veelover de geschiedenis van de wetenschap, en hij presenteert die hier. Hij ontkracht snel alle gevallen van verondersteld toeval die altijd worden weggegooid: de microbioloog Fleming had jarenlang antibiotica bestudeerd en gezocht naar een commercieel haalbare oplossing voordat zijn schimmelplaat hem naar penicilline leidde. Ja, Röntgen ontdekte per ongeluk röntgenstraling, maar het was alleen door zijn opleiding in de studie van kathodestralen dat hij besefte dat hij een nieuwe vorm van straling waarnam. Veel mensen hebben door de geschiedenis heen wat water gespat uit de baden waarin ze klommen en de appels zien vallen, maar alleen Archimedes – die onlangs van zijn koning de opdracht kreeg om uit te zoeken of zijn kroon volledig van goud was gemaakt – en Newton – de uitvinder van de polymath. – sprong van deze (waarschijnlijk apocriefe) alledaagse verschijnselen naar hun beroemde ontdekkingen van respectievelijk dichtheid en zwaartekracht.
Nu hij deze vermoeide oude zagen heeft achterwege gelaten, suggereert Pievani vervolgens enkele gevallen van potentieel reëel – of krachtig, zoals hij het zelf stelt – toeval. George de Mestral heeft klittenband uitgevonden nadat hij tijdens het wandelen in de Alpen bultjes aan zijn broek had opgemerkt; hij vroeg zeker nergens om en zette zijn observatie om in nuttige technologie. DuPont-chemici ontwikkelen nylon, teflon en post-it-briefjes terwijl ze met polymeren voor verschillende andere doeleinden spelen. Columbus “ontdekt” Amerika (voor de vierde keer) omdat hij dacht dat de aarde ongeveer een derde kleiner was dan Eratosthenes van Cyrene en correct had berekend dat het bijna tweeduizend jaar eerder was, vergeten “vanwege geheugenverlies en eurocentrische vooroordelen”.