Klokkenluiders zijn personen die illegale, onethische of ongepaste activiteiten van een individu, overheid of organisatie aan het licht brengen. Ze doen dit vaak met het risico te worden geschaad of zelfs gedood door degenen die worden bedreigd door blootstelling aan informatie van klokkenluiders.
In heel Afrika heeft zich een zorgwekkende trend voorgedaan waarbij klokkenluiders niet voldoende bescherming krijgen nadat ze corrupte of illegale activiteiten aan het licht hebben gebracht. Vaker wel dan niet moeten zogenaamde klokkenluiders nadenken over hun toekomst, hun dierbaren en hun veiligheid.
Klokkenluiders kwamen om het leven
Eén persoon die zeer bekend is met deze situatie is de Ghanese onderzoeksjournalist Manasseh Azure Awuni, bekend van zijn werk over corruptiezaken in het West-Afrikaanse land.
De afgelopen jaren moest Awuni zich verplaatsen onder gewapende politie-escorte van de overheid.
In 2020 moest hij Ghana ontvluchten naar Zuid-Afrika nadat hij met de dood was bedreigd. “Dit alles heeft geresulteerd in ernstige problemen op het gebied van de geestelijke gezondheid”, vertelde Awuni aan DW.
Hij verwijst naar de moord op undercoverjournalist Ahmed Suale, die in 2019 buiten zijn huis werd doodgeschoten, nadat het Ghanese parlementslid Kennedy Agyapong, boos over zijn berichtgeving over de corruptie in het Ghanese voetbal, had onthuld waar Suale woonde en zijn gezicht had getoond en geld had aangeboden aan degenen die hem kwaad zou doen.
Het werd het eerste bekende geval in Ghana waarbij een journalist werd vermoord vanwege zijn werk, en vijf jaar later is het nog steeds onopgelost.
“Het vertelt je hoe gevaarlijk het is om te opereren in een omgeving waar je bedreigd kunt worden. Je kunt gedood worden. En niemand lijdt of slaapt door de moord,” zei Awuni.
Weinig bescherming voor Afrikaanse klokkenluiders
Deze situatie is niet uniek voor Ghana, maar Ghana is feitelijk een van de weinige Afrikaanse landen die wettelijke bescherming biedt voor klokkenluiders. Terwijl alle Afrikaanse landen behalve Eritrea deel uitmaken van het Verdrag van de Verenigde Naties tegen Corruptie (UNCAC), hebben tien landen – de Centraal-Afrikaanse Republiek, Kaapverdië, Djibouti, de Democratische Republiek Congo, Eritrea, Marokko, Mauritanië, Somalië, Zuid-Soedan en Eswatini – dat wel gedaan. niet geratificeerd.
De enige landen met specifieke wetten ter bescherming van klokkenluiders zijn Oeganda, Tanzania, Zuid-Afrika, Namibië, Ghana, Ethiopië en Botswana. Maar zelfs in landen waar er bescherming is voor klokkenluiders, komen moorden en intimidatie nog steeds voor.
Terwijl de zaak van Ahmed Suale Ghana op zijn kop zette, waren Zuid-Afrikanen geschokt door de moord in 2021 op Babita Deokaran, een kroongetuige in een onderzoek naar de te dure levering van beschermende kleding tegen COVID-19 in een schandaal waarmee zo’n 20 miljoen euro ($22 miljoen) was gemoeid. Dit is slechts één spraakmakende zaak waarin een Zuid-Afrikaanse klokkenluider met zijn leven betaalt.
Wat doen landen om klokkenluiders te beschermen?
Awuni zegt dat “het motief van de klokkenluider niet relevant is als het om kwesties gaat zij melden van ernstig nationaal belang”.
Maar experts als Elijah Kandie Rottok, senior mensenrechtenfunctionaris bij de Keniaanse Nationale Mensenrechtencommissie, zeggen: “Het is in ons eigen belang als Afrikanen, als regering, als organisatie om klokkenluiders aan te moedigen om schade te voorkomen of te voorkomen, of om de openbare dienstverlening te verbeteren en onze organisatorische of publieke verantwoordelijkheid te versterken.”
Rottok voegt eraan toe dat er een “op mensenrechten gebaseerde aanpak” nodig is, en dat wetgevers in elk land “wetten en beleid moeten herzien die klokkenluiderspraktijken kunnen belemmeren”, zoals de manier waarop vertrouwelijkheidsprocedures worden geïmplementeerd, of wetten die geheimhouding bevorderen om dit af te wegen tegen het algemeen belang.
Op het terrein zijn de zaken moeilijk voor snelreactiefunctionaris Matthias Shibata van de in Kenia gevestigde mensenrechtenorganisatie Haki Africa.
“Op dit moment zijn er in Kenia de afgelopen tien jaar meer dan 300 mensen vermist of buitengerechtelijk vermoord”, vertelde hij aan DW.
Tijdens de recente anti-regeringsprotesten in Kenia schat Shipeta dat “meer dan 60 mensen daadwerkelijk in het land zijn verdwenen”.
Waarom doen klokkenluiders wat ze doen?
Voor Awuni is het werpen van licht op de illegale activiteiten van degenen in machtsposities een persoonlijke missie.
“Ik zie het als mijn manier om bij te dragen aan de opbouw van de Ghanese democratie en de ontwikkeling van mijn land, en er zijn momenten waarop ik het heel schandalig vind, sommige dingen die met hulpeloze mensen gebeuren”, vertelde hij aan DW.
‘Ik geloof niet dat we genoeg woede hebben,’ voegde Awuni eraan toe. “Als je in de problemen komt, sta je er meestal alleen voor.”
Bewerkt door: Benita van Eyssen