Er zijn vele vormen van aanraking in de menselijke woordenschat, zoals strelen, knijpen, slaan en knijpen. Er is echter maar één soort aanraking waarvan bekend is dat deze routinematig lachen uitlokt: kietelen. Vanaf het moment dat we baby’s zijn in de armen van onze verzorgers tot aan de volwassenheid, kunnen een paar wiebelende vingers op onze buik gejammer en gekoer ontketenen. Maar waarom? Waarom brengt kietelen ons in oncontroleerbare lachbuien?
“Het is een heel uniek antwoord”, zegt Sandra Proelss, een promovendus aan het Bernstein Center for Computational Neuroscience in Berlijn, Duitsland. “Daar zitten een aantal fascinerende eigenaardigheden bij.” Proelss bestudeerde de menselijke reactie op kietelen in haar neurowetenschappelijk onderzoek. Hoewel er nog steeds enkele grote mysteries en grote onbekenden zijn, hebben wetenschappers zoals zij een aantal interessante antwoorden en verklaringen bedacht voor waarom we – precies – zo netelig zijn, en wat er gebeurt tijdens een netelige sessie.
Wat is kietelen?
Allereerst een belangrijk onderscheid. Het woord kietelen verwijst naar twee heel verschillende gevoelens. De eerste is een lichte strijking tegen de huid, alsof haar op je rug valt of het gevoel van veren op je hand. De technische term hiervoor is knismesis. Het kan u ertoe aanzetten iets weg te halen of aan het getroffen gebied te krabben, maar het heeft meer te maken met jeuk dan iets anders en zal u waarschijnlijk niet aan het lachen maken.
Daarentegen is er gargalesis, een kietelend gevoel veroorzaakt door herhaalde krachtige druk op een bijzonder gevoelig deel van het lichaam. “Deze twee dingen moeten als volledig gescheiden worden beschouwd”, zegt Shimpei Ishiyama, een neurowetenschapper aan het Centraal Instituut voor Geestelijke Gezondheid in Mannheim, Duitsland, die de neurale mechanismen van kietelen bestudeert.
[ Related: Why do some people sneeze so loudly? ]
Het doel van knismesis ligt voor de hand: de kans verkleinen dat je door een ongewenst wezen wordt gebeten of begraven. “Je wilt het oppervlak van je lichaam beschermen tegen parasieten”, zegt Ishiyama, zoals een koe die met zijn staart kwispelt om vliegen af te weren. De verklaring voor gargalesis is minder eenvoudig.
Wat heeft het voor zin om netelig te zijn?
We weten niet zeker waarom dit soort kietelen bestaat, maar er zijn een paar theorieën. Je hebt te maken met het verdedigen van kwetsbare lichaamsdelen, zegt Ishiyama. Een enorme, ontwapenend vreugdevolle reactie zou een potentiële aanvaller kunnen tegenhouden. Of het is mogelijk dat neteligheid onze zachte en kwetsbare kernen beter beschermt. Hij staat echter sceptisch tegenover het idee, aangezien onze meest kwetsbare lichaamsdelen en onze meest netelige lichaamsdelen niet precies bij elkaar passen. De meeste mensen zijn bijvoorbeeld extreem prikkelbaar op hun voetzolen, maar dat is niet bepaald het deel van ons lichaam dat de meeste bescherming nodig heeft, benadrukt Ishiyama. “Er zijn veel uitzonderingen… Ik denk niet dat dit een definitieve theorie is”, zegt hij.
Volgens hem is het waarschijnlijker dat kietelen en gekieteld worden een vorm van spel en sociale binding zijn – en dat de potentiële gevechtspraktijk een bijkomend voordeel kan zijn. Om te beginnen zijn mensen niet de enige netelige dieren. Andere mensapen en sommige knaagdieren (namelijk ratten) vertonen een soortgelijke reactie op een kietelprikkel. Wat alle netelige dieren gemeen hebben, is dat “het zeer sociale zoogdieren zijn” die spelen, ruw spelen en met elkaar omgaan.
Andere punten lijken de speltheorie ook te ondersteunen. De truc hangt af van emotie en context, zegt Proelss. Mensen en dieren zijn gevoeliger als ze in een positieve en speelse stemming zijn. De reacties variëren ook op basis van bekendheid, waarbij mensen minder snel lachen als ze door een vreemde worden gekieteld, voegt ze eraan toe. Angst kan de kieteligheid verlichten. En, op een paar uitzonderingen na die verband houden met stoornissen als schizofrenie, kunnen we onszelf niet kietelen; het is een reactie die uitsluitend in sociale situaties voorkomt.
Ten slotte volgden de neurowetenschappers enkele hersengebieden die betrokken waren bij de kietelsessie. In een onderzoek bij ratten lichten dezelfde somatosensorische circuits die betrokken zijn bij het speelgedrag ook op als de proefpersoon wordt gekieteld. Andere hersengebieden die actief worden bij kietelen zijn onder meer de gebieden die verantwoordelijk zijn voor het verwerken van aanraking, de gebieden die verband houden met de vecht-of-vluchtreactie en vocalisaties, en emotionele gebieden zoals de amygdala en de cortex cingularis anterior.
Is kietelen altijd leuk?
Lachen is een teken van vreugde en plezier, en kietelen is – ook al zit er een aspect van ongemak in – meestal een vreugdevolle bezigheid. Dit wordt het best gedemonstreerd door experimentele en anekdotische observaties die erop wijzen dat zowel mensen als ratten de gelegenheid zullen zoeken om gekieteld te worden, zelfs als ze op het moment van contact trappen om te veinzen dat ze uit de klauwen van het kietelende monster ontsnappen, zegt Ishiyama. Bij huisratten kan kietelen zelfs worden gebruikt als beloningssysteem tijdens de training, merkt Proelss op. (Voor sommige mensen kan kietelen zo plezierig worden dat het de basis wordt voor een seksuele fetisj, zoals gedocumenteerd in een onderzoek uit 2024, mede geschreven door Ishiyama.)
Verrassend genoeg vertonen mensen en ratten ambivalentie en tekenen van angst in situaties waarin ze weten dat kietelen waarschijnlijk is. Maar dat weerhoudt leden van beide soorten er niet van om terug te komen voor meer, zegt Ishiyama. De combinatie van emoties die een toekomstige sessie oproept, kan vergelijkbaar zijn met die van iemand die reikhalzend uitkijkt naar een spookhuisrondleiding of een enge film. “Een beetje angst in het plezier maakt het spel leuker, omdat het anders niet erg spannend is”, legt hij uit.
Er kan echter te veel van het goede zijn. Kietelen veroorzaakt een geweldige reactie, zowel neurologisch als fysiek. Het stimuleert onwillekeurige bewegingen, verandert je ademhalingsritme, verlicht meerdere delen van de hersenen, laat iemand vaak buiten adem en kan snel stressvol worden. Historische verslagen bevestigen dat kietelen in het verleden soms als een vorm van marteling werd gebruikt, omdat het – nogmaals – buiten de positieve context van spel en vertrouwdheid een zeer ongemakkelijk gevoel kan worden, vooral als je er geen controle over hebt. In dit soort gevallen zegt Proelss dat de reactie van het slachtoffer er anders uit zou zien: veel meer verdriet en minder gelach.
Zelfs de door Ishiyama ondervraagde fetisjisten die op zoek zijn naar kietelen voor seksueel genot, merken op dat de activiteit een combinatie is van pijn en plezier, vergelijkbaar met BDSM. Bijna 40 procent van de deelnemers aan de studie meldde dat ze last hadden ervaren tijdens gedeelde kietelsessies.
Wat weten we niet?
Zelfs met een handjevol wetenschappers blijft kietelen een onderbelicht fenomeen, zegt Ishiyama. “Ik ben een voorstander van het bestuderen van positieve emoties. Mijn uiteindelijke doel is om het hersenmechanisme van entertainment te begrijpen.” Het meeste neurowetenschappelijk onderzoek richt zich echter op ziekten en aandoeningen, zegt hij. Misschien zijn er daardoor nog veel onduidelijkheden als het om kietelen gaat.
Sommige mensen zijn bijvoorbeeld erg netelig, terwijl een select aantal mensen helemaal niet netelig zijn. Er lijkt een genetische component in het spel te zijn, zegt Proelss, maar “dat is een van de grote mysteries”, voegt ze eraan toe. Dan is er nog het precieze neurofysiologische mechanisme achter de zelfonderdrukking van kietelen, waar we steeds dichter bij komen, maar dat we nog niet hebben gekraakt. We weten niet hoeveel andere dieren last hebben van kietelen, merkt Ishiyama op. Hij is nog maar net begonnen met onderzoek naar muizen. Leeftijdsafhankelijkheid is een voortdurend probleem; kietelen lijkt af te nemen naarmate men ouder wordt, en waarom is onbekend. Bovendien is het evolutionaire pad dat bij veel soorten tot kietelen heeft geleid, onduidelijk.
We hebben wat inzichten gekregen, maar we zullen meer lachende ratten, chimpansees en mensen nodig hebben voordat de hele kluwen van kietelen zich ontrafelt.
Dit verhaal maakt deel uit van de populair-wetenschappelijke Ask Us Anything-serie, waarin we uw meest ongewone en verbijsterende vragen beantwoorden, van alledaags tot buitengewoon. Heb je iets dat je altijd al wilde weten? Vraag het ons.