Volgens elke meetbare maatstaf was de nu afgezette premier van Bangladesh, Sheikh Hasina, de meest diepgewortelde, dominante en meedogenloze dictator die het land sinds zijn onafhankelijkheid heeft gezien. Als geen andere heerser in de Zuid-Aziatische geschiedenis heeft ze de meeste van haar politieke collega’s gevangengezet, verbannen en geëlimineerd. Ze bracht alle takken van de staat Bangladesh met zo’n grote efficiëntie onder haar bevel dat het op een gegeven moment een staat werd.
De leiderloze studentenbeweging daagde haar echter uit met marsen met vooraf aangekondigde data en plaatsen. Binnen een paar weken trokken deze jonge revolutionairen de natie met zich mee de straat op, in die mate dat Hasina een helikopter moest halen om te ontsnappen. Ze bereikten iets wat de gevestigde politieke rivalen van de voormalige premier al meer dan tien jaar probeerden te bereiken, maar telkens mislukten.
Hoewel de jonge revolutionairen en hun aanhangers veel te vieren hebben, zal de weg voor het land niet zonder uitdagingen zijn.
Een recept voor een succesvolle studentenbeweging
Het begin van het einde voor Hasina kwam toen een groep jongeren de afschaffing begon te eisen van het oneerlijke quotasysteem bij de verdeling van banen bij de overheid, dat feitelijk een voorkeursbehandeling gaf aan de familieleden van haar politieke vrienden.
Bij het organiseren van hun protesten creëerden de studenten een gedistribueerde co-leiderschapsstructuur, waarbij de leiders de rol van coördinator speelden. Ze noemden hun coalitie de Beweging Studenten Tegen Discriminatie. De coördinatoren waren afkomstig van publieke en private onderwijsinstellingen.
Wat had kunnen worden onderdrukt door enkele eenvoudige beloften van toekomstige hervormingen, werd aangewakkerd door de grove opmerkingen van de premier en de brute repressie door haar veiligheidstroepen. Maar de protestorganisatoren werden op de proef gesteld en wisten precies wat ze konden verwachten.
Nog maar zes jaar geleden namen velen van hen als tieners deel aan een nieuwe massale golf van demonstraties die zich richtten op de wetteloze transportsector van het land. Die protesten braken uit nadat een commerciële bus twee studenten overreed. Het voertuig dat deze sterfgevallen veroorzaakte, was eigendom van een bedrijf dat banden had met een familielid van een minister.
Net als in 2024 werden de jongeren in 2018 genadeloos geslagen door Hasa’s burgermilitie, dat wil zeggen de studentenvleugel van de Awami League-partij. Het gebruik van geweld slaagde erin de protesten te onderdrukken, maar alleen voordat deze generatie revolutionairen voldoende ervaring opdeed in het organiseren van succesvolle protesten, het creëren van alternatieve commandostructuren, het gebruik van geïmproviseerde communicatietechnieken onder internetblokkades en het vermijden van overheidstoezicht, enz.
Al deze vaardigheden hielpen hen bij hun succesvolle poging om de meest meedogenloze dictator in de geschiedenis van Bangladesh omver te werpen.
Is dit het einde voor sjeik Hasina?
Hasina moest Bangladesh al verlaten. Terwijl ze in Europa was, vond er in 1975 een bloedige staatsgreep plaats tegen haar vader, president Sjeik Mujibur Rahman, waarbij bijna haar hele familie om het leven kwam. Ze verlengde haar verblijf in het buitenland en keerde pas begin jaren tachtig terug naar het land. Ze kreeg snel bekendheid op het politieke toneel en slaagde erin een cultstatus te creëren onder de Awami League-leden van haar vader.
Na een nieuwe militaire staatsgreep in 2006 dreigden zowel Hasina als haar belangrijkste politieke rivaal, Khaleda Zia, hun recht op deelname aan de politiek in Bangladesh te verliezen. Zia weigerde in ballingschap te gaan en bleef onder huisarrest in Bangladesh. Hasina koos de veilige route en bracht tijd door in Europa en de Verenigde Staten voordat ze terugkeerde naar Bangladesh. Ze deed in 2008 mee aan de verkiezingen en won overtuigend.
Maar het is onwaarschijnlijk dat haar triomfantelijke terugkeer naar de macht in 2008 zich zal herhalen. Gezien het enorme bloedvergieten en de willekeurige moorden die tijdens haar ambtstermijn hebben plaatsgevonden, zal het deze keer uiterst moeilijk zijn voor de 76-jarige Hasina om haar politieke fortuin nieuw leven in te blazen.
Generaal Waker Uz Zaman, de legerchef die Hasina uiteindelijk vroeg het land te verlaten, blijkt haar aangetrouwde neef te zijn. De mogelijkheid van een succesvolle tegencoup die haar terugkeer naar Bangladesh zou vergemakkelijken is momenteel echter onwaarschijnlijk, gezien de wrok van de bevolking jegens haar bewind.
Het feit dat geen enkele andere politieke figuur van haar formaat ooit het land heeft moeten ontvluchten vanwege de volkswoede, heeft Hasina’s reputatie als onoverwinnelijke leider permanent aangetast. Ze werd tenslotte weggejaagd door honderdduizenden jonge mannen die met stokken en stenen zwaaiden, terwijl haar mannen over alle wapens beschikten en zonder onderscheid schoten. Deze beruchte exit zal haar toekomstige terugkeer politiek onhoudbaar maken.
Wat staat Bangladesh te wachten
Een interim-regering onder leiding van een van Hasina’s vijanden, dr. Muhammad Yunus, de enige Nobelprijswinnaar van Bangladesh, werd op 8 augustus beëdigd, drie dagen nadat Hasina was gevlucht. Dr. Yunus, een van de weinige prominente politieke figuren die in het hele land gerespecteerd wordt, zal de hoofdadviseur zijn, een titel die gelijk staat aan die van premier.
Het zestienkoppige panel van adviseurs (gelijkwaardig aan ministers) dat hij selecteerde, omvat prominenten uit het maatschappelijk middenveld, van wie er verscheidene internationale erkenning hebben gekregen. Onder de adviseurs bevinden zich twee vooraanstaande coördinatoren uit de gelederen van de studentenbeweging. Dr. Yunus en zijn gekozen adviseurs zijn tot nu toe positief ontvangen door de media en het publiek, maar er wacht hen een zware klus.
Op dit moment eisen studentenorganisatoren dat de politiek van Bangladesh wordt gezuiverd van politici die geassocieerd zijn met corruptie en wanbeheer, niet alleen tijdens het bewind van Hasa, maar ook in de regeringen die daaraan voorafgingen.
Het probleem is dat Hasina’s politieke DNA in alle uithoeken van de staat Bangladesh die ze heeft achtergelaten, aanwezig is. Haar gekozen rechters, bureaucraten, politie en militaire commandanten runnen nog steeds de show. Om de nieuwe regering aanvaardbaar te maken voor het volk zal een rommelig proces van administratieve herschikking, ontslag en regelrechte arrestatie van Hasina’s personeel nodig zijn, een proces dat al is begonnen.
Tijdens zijn eerste televisietoespraak beloofde generaal Zaman gerechtigheid te brengen voor de slachtoffers van willekeurige moordpartijen door het staatsapparaat tijdens het bewind van Hasa. De nieuw benoemde adviseurs van de interim-regering herhaalden dit voornemen. Dat verantwoordingsproces zal echter zeker langdurig zijn en het is niet duidelijk of het ooit onder hun toezicht zal worden voltooid. Het hervormen van de politie, de civiele bureaucratie en het militaire commando om het vertrouwen van de bevolking in een toekomstig verkiezingsproces te herstellen zal ook tijd vergen.
Dr. Yunus heeft ook te maken met verschillende uitdagingen in de betrekkingen met de twee grote buurlanden van Bangladesh: India en China.
India, het land dat Hasina’s belangrijkste verdediger op het wereldtoneel was, was geschokt en bedroefd door haar vertrek. Het land maakt zich zorgen over de veiligheid over de mogelijke verstoring van de openbare orde en de gerichte repressie van de grote hindoeïstische bevolking van Bangladesh.
Gobinda Chandra Pramanik, een van de meest prominente leiders van de hindoegemeenschap in Bangladesh, probeerde de angsten van de Indiërs weg te nemen door te zeggen dat hindoes momenteel met dezelfde anarchie worden geconfronteerd als de rest van het land en dat de zaken geleidelijk aan tot rust komen nu vrijwilligers uit grote politieke partijen komen naar voren om de hindoegemeenschap te beschermen.
Het kabinet van adviseurs en de belangrijkste politieke partijen in het algemeen zullen wellicht te maken krijgen met de Indiase druk om ervoor te zorgen dat personeel dat een ernstige bedreiging heeft gevormd voor de nationale veiligheid van het land niet weer aan de macht komt. Die onderhandelingen zullen ingewikkeld zijn.
Hasa’s geopolitieke schaakbord was bedoeld om de Amerikaanse zorgen over de mensenrechten het hoofd te bieden door de Indiase veiligheidsangst aan te pakken en de Chinese zakelijke belangen te behartigen. Nu zou de nieuwe regering druk bezig kunnen zijn met het wegnemen van de zorgen over de veiligheid van India door de Amerikaanse zorgen over China weg te nemen. De orkestratie van deze geopolitieke dans zal profiteren van de brede internationale acceptatie die Dr. Yunus met zich meebrengt, maar uitvoering en executie kan nog steeds moeilijk zijn.
De belangrijkste taak van de interim-regering blijft het organiseren van nieuwe algemene verkiezingen. De eis dat een rechtbank duizenden illegale sterfgevallen en ernstige mensenrechtenschendingen op lokaal of internationaal niveau zal vervolgen, zou de zaken voor de deelname van de Awami League aan toekomstige nationale verkiezingen kunnen compliceren. De partij zelf kan haar toekomstige verkiezingsdeelname ook baseren op voorwaarden die de terugkeer van Hasina’s clan bevorderen, zo niet Hasina zelf.
Alle andere partijen zullen ook met juridische problemen te maken krijgen, gezien de zware strafrechtelijke aanklachten die Hasina heeft ingediend tegen haar politieke tegenstanders om hen te diskwalificeren van deelname aan de verkiezingen. Onder hen bevindt zich Tarique Rahman, de feitelijke leider van de Bangladesh Nationalist Party, die een levenslange gevangenisstraf uitzit vanwege zijn vermeende rol in het complot uit 2004 om Hasina te vermoorden. De grootste islamitische politieke partij van Bangladesh, Jamaat-e-Islami, werd op 3 augustus verboden en mag sinds 2013 niet meer aan verkiezingen deelnemen.
Gezien de enorme obstakels is het waarschijnlijk dat de huidige interim-regering in Bangladesh enkele maanden, zo niet minstens een jaar zal aanhouden. Na de beëdiging hebben de adviseurs geen indicatie gegeven van de duur van hun mandaat.
Veel Bengalezen noemen de verdrijving van Hasina hun tweede onafhankelijkheid – de eerste breuk met Pakistan 53 jaar geleden.
Overal heerst uitbundigheid en hoop op een betere toekomst. Maar optimisme moet voorzichtig zijn. Of deze laatste revolutie een eerlijker, vrijer, minder meedogenloos en democratisch Bangladesh zal versterken, hangt af van de praktische haalbaarheid van de eisen van de revolutionairen en de behendigheid van de nieuwe regering, niet alleen bij het besturen ervan, maar ook bij het omgaan met de druk van krachten van buitenaf. .
De standpunten in dit artikel zijn die van de auteurs en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs de redactionele positie van Al Jazeera.