Tachtig jaar geleden, op 20 juli 1944, om 12.42 uur, ontplofte er een bom in de vergaderzaal van het militaire hoofdkwartier Wolf’s Den in Oost-Pruisen, de meest oostelijke provincie van het Duitse Rijk tot het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze zou Adolf Hitler vermoorden en werd erin geluisd door de Duitse legerofficier Claus Schenk Graf von Stauffenberg. De voormalige vurige nationaal-socialist zag nu geen andere optie dan de dictator te vermoorden. ‘Er zit niets anders op dan hem te vermoorden’, had hij een paar dagen eerder tegen zijn familieleden gezegd.
Stauffenberg was niet alleen de moordenaar, maar ook de belangrijkste organisator van een grote couppoging van mensen uit conservatieve kringen, onder wie hoge militaire, diplomatieke en administratieve functionarissen.
Vlak voordat de tijdbom op 20 juli 1944 ontplofte, verliet de officier de kazerne. Hij vloog met een militair vliegtuig naar Berlijn, in de overtuiging dat de “Führer” dood was. “Operatie Valkyrie” was aan de gang in de Duitse hoofdstad.
Oorspronkelijk ontworpen als een plan van de Wehrmacht om een mogelijke opstand te onderdrukken, wilden de samenzweerders – die sleutelposities bekleedden in het nazi-staatsapparaat – de ‘Valkyrie’ hergebruiken voor hun eigen staatsgreep.
Gedoemd om te falen
Maar Hitler liep slechts lichte verwondingen op. De zware eikenhouten tafel en het feit dat de ramen van de hut door het warme weer wijd open stonden, verminderden de kracht van de explosie.
Toch zou de kans op een staatsgreep niet geheel verloren zijn gegaan – als alle betrokkenen de Valkyrie-operatie standvastig hadden gevolgd. Maar er waren vertragingen, storingen en onvoldoende planning. Bovendien bleven sommige betrokkenen, geconfronteerd met de enorme druk van mogelijke openbaarmaking, passief of wisselden zelfs van kant.
Tegen de avond was de poging tot staatsgreep mislukt. Hitler ging op de radio om iets uit te zenden voor het volk en sprak over de ‘voorzienigheid’ die hem had gered. Stauffenberg en verschillende handlangers werden die nacht gearresteerd en door een vuurpeloton geëxecuteerd. Anderen werden pas later ontdekt. In totaal kwamen ongeveer 200 verzetsstrijders om het leven.
Historicus Wolfgang Benz gelooft dat de belangrijkste reden voor de mislukking was dat “geen van de beroemde militaire leiders” van die tijd, zoals generaal Erwin Rommel, eraan deelnam. “Minstens één van hen moest de leiding hebben, zodat de mensen zouden zeggen: ‘O, Rommel ziet het ook zo, dat Hitler een crimineel is’”, zei hij.
Permanent symbool
Ondanks de mislukking werd het verzet tegen Hitler op 20 juli 1944 een krachtig symbool. Een paar dagen eerder concludeerde Stauffenbergs handlanger Henning von Tresckow dat succes er niet langer toe deed: wat er toe deed was ‘dat de Duitse verzetsbeweging haar leven durfde te riskeren voor de wereld en voor de geschiedenis’.
Er waren nog meer verzetsoperaties, zoals de nipt mislukte poging van timmerman Georg Elser om Hitler te vermoorden met een zelfgemaakte bom in een bierhal in München in 1939, of de pamfletcampagne van een groep jonge vrienden die bekend staat als de Witte Roos. Ze werden later op oneerlijke wijze overschaduwd door het ‘late, zo niet late, verzet van de conservatieve elites’, zoals Wolfgang Benz het complot van 20 juli 1944 beoordeelde.
‘Ze waren niet geïnteresseerd in de Holocaust’
De herinnering aan Operatie Valkyrie en de moordaanslag is in de loop van de tijd veranderd. Lang na het einde van de oorlog werden de initiatiefnemers ervan nog steeds als verraders beschouwd. Zo werd de vrouw van Staufenberg aanvankelijk een weduwenpensioen ontzegd. Later werden de samenzweerders officieel tot helden verklaard: straten, scholen en kazernes werden naar hen vernoemd en elke 20 juli werden openbare gebouwen versierd met vlaggen. Bij dit jubileum vonden de beëdigingsceremonies plaats van rekruten uit de Bundeswehr: het Duitse Democratische Leger nodigde de verzetsstrijders uit die de voormalige Wehrmacht-officier Stauffenberg omsingelden.
Maar er was altijd kritiek van degenen die bij het complot betrokken waren. Staufenbergs biograaf Thomas Karlauf wees erop dat de groep voor het eerst opereerde in de zomer van 1944 in Europa, kort nadat de geallieerden in Normandië waren geland. Na de snelle militaire overwinningen van Duitsland op Polen en Frankrijk in 1940 was Stauffenberg opgetogen: “Wat een verandering in zo’n korte tijd!” Hij en andere mensen die deelnamen aan het militaire verzet hebben ‘een heel lange weg naar hervormingen afgelegd’, zei Benz, en voegde eraan toe: ‘Ze waren helemaal niet geïnteresseerd in de Holocaust.’ Geconfronteerd met een dreigende militaire nederlaag, wilden ze proberen “te redden wat er te redden valt” voor Duitsland door een staatsgreep te plegen.
Stauffenberg, geen democraat?
Zijn collega-historicus Johannes Hürter gelooft dat Stauffenberg geen democraat was: hij had een autoritaire regeringsvorm voor Duitsland in gedachten als de moord succesvol zou zijn.
Wolfgang Benz velt een iets minder hard oordeel: “Duitsland zou onder alle omstandigheden opnieuw een rechtsstaat worden. Maar de democratie zoals wij die kennen, zoals vastgelegd in de Grondwet, was niet de visie van de samenzweerders van 20 juli.”
Veel Duitsers denken tegenwoordig als eerste aan 20 juli 1944 als het gaat om het verzet tegen het nationaal-socialisme. Claus Schenk Graf von Stauffenberg werd daardoor zijn gezicht. Maar er waren nog veel meer helden die in opstand kwamen tegen de terreur van het naziregime: joden, communisten, mensen in de kerk, kunstenaars, partizanen. Er waren zeker mensen die zich in stilte verzetten en wier daden, in tegenstelling tot de aanslag van 20 juli, sindsdien in de vergetelheid zijn geraakt.
Dit artikel werd voor het eerst in het Duits gepubliceerd op 20-07-2019. Het is bijgewerkt en gepubliceerd in het Engels op 19-07-2024.
Terwijl je hier bent: Elke dinsdag inventariseren DW-redacteuren wat er gebeurt in de Duitse politiek en samenleving. U kunt zich hier aanmelden voor de wekelijkse Berlin Briefing-e-mailnieuwsbrief.